Reallıq, doğru və ya yanlış olmasından asılı olmayaraq, şəraitin yaratdığı mövcud vəziyyətdir.
Realistlər şəraitin yaratdığı vəziyyətin düzgün olduğunu və buna uyğun hərəkət edilməli olduğunu iddia edirlər. Beləliklə, Reallıq nədirsə, həqiqət də odur. Onlar bu fikri müdafiə edirlər ki, şəraitin gətirdiyi bir reallıq/həqiqət varsa, onu qəbul etmək lazımdır. Reallıq nisbidir, zamana və məkana görə dəyişə bilir.
Realistlərə görə; “İslami hökmlər şərtlərin imkan verdiyi qədər tətbiq etmək olar, lakin İslami hökmlərin tətbiqi reallıqdan asılıdır. “Biz reallığı dəyişdirə bilmərik, ona görə də rasional olaraq belə nəticəyə gəlirik ki, reallıq həqiqətin özüdür. Və qəbul edilməlidir. Reallığı kim yaradır? Reallıq necə formalaşdı? Reallıq haqla uyğun gəlirmi? Belə suallar heç vaxt verilmir. Reallıq kim tərəfindən olursa olsun yaradılıb və insanlar fikir bildirmək hüququ olmadan ona əməl etməlidirlər. Bu qrupdan olanlar rahatdırlar; onların narahat olmasına ehtiyac yoxdur; Reallığın dəyişməyə ehtiyacı olmadığı üçün onların cəmiyyətdə islahat, inqilab və cihada ehtiyacı yoxdur. Çünki reallığın tələb etdiyi kimi hərəkət edirlər.
Məsləhətçilər deyirlər: Həqiqət başqa olsa da, məsləhət cəmiyyətdə yaradılmış qavrayış və reallığa uyğunlaşmağı tələb edir.
Şərait cəmiyyətin xeyrinə nə gətirirsə, ona uyğun hərəkət edilir. Əgər reallıq doğru deyilsə və həqiqət tətbiq oluna bilmirsə, məsləhət işə düşür.
Həqiqəti tətbiq etmək imkanı olmadığından cəmiyyətin xeyrinə məsləhət reallığı qəbul etməyi tələb edir. Həqiqəti qoruyub saxlamaq və onu tamamilə itirməmək üçün güzəştə getmək, bəzən də ondan imtina etmək faydalıdır. Məsləhəti kim müəyyənləşdirir və necə təyin olunur?-məsləhatçılərin heç vaxt üzləşmək istəmədikləri suallardır. Bu fikrə görə, məslahəti təyin edən səlahiyyət yoxdur, hər kəs məsləhəti özü təyin edir. Ona görə də məsləhət haqqında fikirlər fərqli olacağı üçün fikir ayrılıqları qaçılmaz olacaq. Çünki məcburi səlahiyyət yoxdur. Beləliklə, bir mövzu ilə bağlı birdən çox məsləhət ortaya çıxır.
Bu qrupdan olanların cəsarətləri çatmır və təhlükədən qaçmaq üçün məsləhətə sığınır. Başa düşəndə “fayda budur” deyib, yoldan çıxırlar. Maslahətçilər reallıq və həqiqət arasında ilişib qalan ara yol tapmağa çalışanlardır. Həqiqətçilər isə deyir ki, haqq heç vaxt dəyişməz. Yəni - reallıq haqqı müdafiə üçün uyğun deyilsə, reallıq dəyişdirilməlidir. Məsləhət olaraq, həqiqəti gözardı etmək olmaz. Şərtlər elə qurulmalıdır ki, həqiqət tətbiq olunsun. Həqiqətin özü məsləhətdir. Reallıq düzgün qəbul edilməsə haqq itər, məsləhət ön plandadırsa, həqiqət kölgədə qalır. Zamanla həqiqəti reallıq və məsləhət əvəz edir və bunlar həqiqət kimi qəbul edilir.
Həqiqəti kim müəyyənləşdirir? Sual bu fikri dəstəkləyənlərin əlində silahdır. Haqqı və səlahiyyət verdiyi səlahiyyətləri təyin edən Uca Yaradandır. Həqiqəti təyin edən biz olmadığımıza görə onu qoruyan, yox olmasının qarşısını alan, davamını təmin edən də biz deyilik. Ona görə də haqqın nə olmasından asılı olmayaraq, güzəştə getmədən onu müdafiə etmək, söyləmək və tətbiq etmək lazımdır. Biz ancaq həqiqətə və haqqa təslim olub, onunla özümüzü tərbiyə edib, özümüzü və cəmiyyəti həqiqəti qəbul edən səviyyəyə çatdırmalıyıq. Bu fikrə görə, haqq bir, haqqı müəyyən etmək səlahiyyəti də bir olduğu üçün hər kəs ona tabe olmalıdır. Heç kim özündən haqqı aşkar edə bilməz, özünü haqq mərkəzli görə bilməz.
Haqq məktəbi tərəfdarlarının yeganə məqsədi insanlara həqiqəti çatdırmaqdır və onlar həqiqət nə olursa olsun, həqiqəti söyləməyin vacibliyinə inanır və haqqı mənfəətə qurban verməyə razı deyillər; Hər haqqı demirlər, amma dedikləri hər söz düzdür. Onlar bu yolda istənilən əziyyətə hazırdırlar. Həqiqəti söyləmək, həqiqəti qəbul etmək çətindir, təhlükəlidir, hesabı var.
Bu suala cavab verməklə hansı qruplardan olması məlum olar.
Bu düşüncə tərzi insanların dini əməllərinin, siyasi mövqeyinin, ictimai fəaliyyətlərinin və mədəni fəaliyyətlərinin mahiyyətini və necə olmasını müəyyən edir. İnsanın düşüncə infrastrukturu və əsası bu üç baxışa görə dəyişir. Kimin hansı fikirdə olduğunu bilmək çətin deyil. Aşağıdakı sualların cavabları insanın hansı qrupa aid olduğunu müəyyən edir:- Haqq şərtlərə görə qiymətləndirilməli və şərh olunmalıdır, yoxsa haqqa uyğun şərait yaradılmalıdır?- Başqa sözlə; “Hazırda şərtlər bunu tələb edir və haqq buna uyğun şərh edilməlidir” fikri doğrudur, yoxsa “haqqın baş verməsi şəkildə şərait yaradılmalıdır” tezisi doğrudur?
Və ya; “Şərtlər nə olursa olsun, haqq sabitdir və dəyişmir, güzəştə getmədən, haqq şərtlərin imkan verdiyi qədər tətbiq edilməlidir”, bu doğrudurmu, yoxsa, “Biz şərtləri dəyişə bilməyəcəyimizə görə haqq reallığın tələb etdiyinə uyğun tənzimlənməlidir" fikri doğrudur? "
Yoxsa "reallıq nə olursa olsun, məsləhət haqqın tətbiqidir" – fikri düzdür?
Bu sualların cavabı kimin hansı hissədən olduğunu göstərəcək. Həqiqətin tanınmasında zaman və məkanın funksiyasını nəzərə alsaq, siyasi, mədəni, iqtisadi, sosial və beynəlxalq münasibətlər bu üç baxışa uyğun formalaşır.
