Hasan Kanaatlı hoca son dövrlərdə dərc olunan yazılarında, guya islahatçı bir düşüncəyə sahib olduğunu irəli sürür. Görüşlərinin mənbəyi və dayağı bilinmədən, hansı fikir axınlarından bəhrələndiyi aydın olmadan yazdıqları oxunduqda dini mövzularda səthi biliklərə sahib olanlar üçün maraqlı, cəlbedici görünə bilər, bəzilərinin zehnini çaşdıra, azğınlığa yönəldə bilər.

Hasan Kanaatlı Hoca ilk məqaləsində nə deməkdirsə, özünü “Neytral” adlandıraraq şiəlik inancının əsaslarına hücum edir, ikinci yazısında isə özünü “Yenilikçi” kimi təqdim edərək İslamın əsaslarını sorğulayır və Quranda guya xurafatların olduğunu iddia edərək onu etibarsızlaşdırmağa çalışır.

Yazısının məzmunu modernizmə və Qərb sivilizasiyasını formalaşdıran dərin tarixi düşüncələrə əsaslanır. Qərb düşüncə tarixindən xəbərsiz olan oxucu, bu yeni qarşılaşdığı nəzəriyyələri maraqlı hesab edə bilər və bu gözəl görünən cümlələrlə nə nəzərdə tutulduğunu, hansı məqsədlə deyildiyini anlamaqda çətinlik çəkə bilər.

Qərb fəlsəfəsi və ideyaları ilə müəyyən qədər tanış olan təhsilli kəsim, Qərb sivilizasiyasının təsiri altında qalan ziyalılar tərəddüd etsələr də, bu iddialara müəyyən həqiqət payı verə bilərlər.

Din sahəsində mədrəsələrdə təhsil almış, İslami elmlərdə irəliləmiş və ya ənənəvi din anlayışına sadiq qalan kəslər üçün isə bu fikirlər azğınlıq, batil və təhrif kimi qəbul olunacaqdır.

H. Kanaatlı’nın fikir və iddialarının tarixi prosesi nə qədər qədimlərə getsə də, din sosiologiyasını araşdıran və dini elmlərdə ixtisaslaşmış şəxslər üçün bu düşüncələrin nə qədər səthi olduğu asanlıqla sezilə bilər.

Bu tənqid yazısında fanatizmə qapılmadan, ədalətli davranaraq elmi izahlar verməyə çalışacağıq, inşallah.

İddialarının tarixi kökləri:

Gəlin bir qədər keçmişə, eramızdan əvvələ – “Sofistlərin” meydana çıxdığı dövrə nəzər salaq.

Milet məktəbi və Elea məktəbinə mənsub filosoflar xaricimizdəki dünyanın varlıq mənbəyi və baş verən hadisələrin səbəbləri barədə maddi, natüralist düşüncəyə sahib olsalar da, onlar arasında bəzi fəlsəfi fikir ayrılıqları mövcud idi. Hər iki məktəb naturalizmi müdafiə etsə də, yanaşmalarında ciddi fərqlər var idi.

Bu iki düşüncə tərzi (xüsusilə Pifagor və Parmenid arasında) bir-birilə mübarizə və qarşıdurma içində olarkən, Antik Yunanıstana kənardan cedel (münazirə) və dialektika metoduna bələd olan “Sofistlər” daxil olmuşdu.

Müharibələrin, işğal və müstəmləkələrin geniş yayıldığı bu dövrdə Yunan cəmiyyətinə daxil olan bu şəxslər tədricən Sofizm məktəbinin təməlini qoymağa başladılar.

Sofizmin meydana çıxması Antik Yunan tarixinin ən həssas dövrlərindən birini təşkil edir. Bu dövrdə Yunan cəmiyyətində natüralizmlə rasionalizm arasında elmi və mədəni bir keçid dövrü yaşanırdı. Bu fürsətdən istifadə edən Sofistlər cedel metodunu gündəmə gətirdilər və yeni bir fikir ortaya atdılar: “Heç bir həqiqət mövcud deyil. Təbiətdə heç bir şeyin həqiqətinə çatmaq mümkün deyil, heç bir şey haqqında əsl bilik əldə edilə bilməz, heç nə tanına bilməz.”

Sofistlər elə bir nöqtəyə toxunurdular ki, bu nöqtə fəlsəfə və düşüncə tarixinin əsas dönüm nöqtələrindən biri idi: “Hər şeyin meyarı və ölçüsü insandır.”

İlk humanist düşüncə Sofistlərin bu fikrində gizlənir: “Hər şeyin mərkəzi insandır, insan hər şeyin özəyində dayanır.”

Sofistlərə qarşı ən sərt mövqeni Sokrat nümayiş etdirmişdi. Onun ömrünün Sofistlərlə mübarizə ilə keçdiyini demək heç də mübaliğə olmaz.

Sokrat tarixdə ilk dəfə olaraq daxili elmə işarə edirdi. O, insanın xaricdən qazandığı biliklərin onun bütün məlumat bazasını təşkil etmədiyini deyərək, ağıl və ruhunda mövcud olan bir bilik növünün də olduğunu müdafiə edirdi. O düşünürdü ki, insan daxilən bəsirətə çatmalı, elm isə insanın içindən coşub axmalıdır.

Rasionalist düşüncənin ilk təməlini Sokrat qoymuşdur. Sofistlərin safsata yolu ilə yaydığı “heç bir həqiqət yoxdur” fikrinin qarşısında Sokrat həqiqətin mövcud olduğunu və ona çatmağın mümkünlüyünü – sonralar “dialektika” adlandırılan metodla – sübut etməyə çalışırdı. Əgər həqiqət deyə bir şey yoxdursa, o zaman heç bir şeyin də mənası yoxdur.

Sokratın tələbəsi Platon daxili elmin müdafiəçisi olmuş, onun tələbəsi Aristotel isə xarici (empirik) elmin əsasını qoymuşdur. Bu iki filosof Antik Yunan fəlsəfəsinin təməlini atmış və ilk dəfə ağılçılığı (rasionalizmi) fəlsəfənin gündəminə gətirmişlər.

Daha sonra gələn Helenistik dövr Yunan fəlsəfəsinin ən parlaq və zirvə dövrlərindən biri olmuşdur. Bu dövrdən sonra Roma imperiyasının hökmranlığı başlamış və Hz. İsa (ə) dünyaya gələnə qədər rasionalizm demək olar ki, fəlsəfi düşüncəyə hakim olmuşdur.

Hz. İsa'nın (ə) istisna vəziyyəti:

Hz. İsa (ə) Roma imperiyasının hakim olduğu bir cəmiyyətdə dünyaya gəlmişdi.

Dünyaya gəliş tərzi — atası olmadan doğulması, beşikdə danışması — bir möcüzə idi...

Hələ beşikdə ikən peyğəmbərliyə seçilməsi, ona vəhyin enməsi və kitab verilməsi — bir möcüzə idi...

Cəmiyyətdə fövqəladə əməllər göstərməsi — ölüləri diriltməsi, korların gözlərini açması, xəstəlikləri sağaltması, sonda isə göyə qaldırılması — ayrıca bir möcüzə idi...

Bunların heç biri əvvəlki peyğəmbərlərdə mövcud deyildi. Hər bir peyğəmbərin bir möcüzəsi olmuşdu və bu möcüzələr dövrün tələblərinə uyğun olaraq göstərilirdi.

Hz. İsa’yı (ə) digər Ulul-Əzm peyğəmbərlərdən fərqləndirən başqa bir xüsusiyyət isə göndərildiyi cəmiyyətin etiqadi, siyasi və sosioloji quruluşunun fərqli olması idi.

O, Roma imperiyasının hökm sürdüyü bir cəmiyyətə göndərilmişdi. Bu, bütpərəstliyin və şirkin geniş yayıldığı, imperatorların tanrı və ya tanrıların yer üzündəki nümayəndəsi olaraq qəbul edildiyi bir dövr idi. Yəni “maddi və insani tanrı” inancı hakim idi.

Digər tərəfdən isə, Hz. Musa’dan (ə) sonra Yəhudilik təhrif olunmuşdu; din adamları öz əlləri ilə yazdıqları mətnləri “Tövrat” adı ilə Allahın göndərdiyi vəhy kitabı kimi xalqa qəbul etdirmişdilər.

Yəhudi din xadimlərinin hegemoniyası:

Yəhudi din xadimləri Hz. İsanın (ə) Məsih/qurtarıcı olaraq gələcəyi xəbərlərini almışdılar. Hahamlar özlərini Tövratı və Hz. Musanı (ə) peyğəmbər olaraq göndərən Allahın nümayəndəsi hesab edir və qurtarıcı gələnədək yeganə səlahiyyət sahibi kimi yalnız özlərini görürdülər.

İsrail oğulları arasında Hz. Musadan (ə) sonra cəmiyyətin dini inanc sistemini məhz hahamlar formalaşdırırdı.

Hahamlar/din xadimləri dini təlimlərin tərtibində yaradıcı ola bilmədiklərində və yenilik təqdim edə bilmədiklərində, başqalarının daha yaxşı fikirlər irəli sürüb mövcud dini avtoriteti sarsmaması üçün aşağıdakı yolu seçmək məcburiyyətində qaldılar:

Dini yalnız bizdən öyrənə bilərsiniz.

Din bizə aiddir.

Dinin hökmlərini yalnız biz açıqlaya bilərik.

Bizdən başqa heç kim dini anlaya bilməz.

Biz Allahın və peyğəmbərin yerdəki nümayəndəsiyik.

Bizdən kənar dini düşüncəyə yaşamaq haqqı tanımırıq.

Beləliklə, hahamlar “din alimləri hegemoniyası” qurmuşdular. Özlərinə zidd olan bütün dini fikirləri, hökmləri və düşüncələri batil sayır, sahiblərini isə təkfir edirdilər.

Hətta onlara göndərilən peyğəmbəri belə dini fərqli yozduğu və şəriəti təhrif etdiyi üçün rədd edir və yalançı sayırdılar.

Bir sözlə, hahamlar/yəhudi din xadimləri cəmiyyət daxilində yalnız öz dini baxışlarına əsaslanan bir dünya qurmuşdular.

Bu dünyaya bir də toxunulmazlıq libası geyindirərək həm öz dini düşüncələrini sığortaladılar, həm də özlərini tənqiddən uzaq, toxunulmaz və müqəddəsləşdirilmiş şəxsiyyətlər kimi təqdim etdilər.

Digər tərəfdən isə, dünya və siyasət işlərini krallara, imperatorlara həvalə etmişdilər.

Özləri isə siyasi hakimiyyətlə birlikdə hərəkət edir, qarşılıqlı münasibətlər əsasında biri siyasi hakimiyyətini, digəri isə dini nüfuzunu qoruyurdu. Müxalif olanları isə birlikdə sıradan çıxarırdılar.

Hz. İsa (ə) bu iki qrupla mübarizə aparmalı oldu: bir tərəfdən təhrif olunmuş Tövratın hökmlərini İncil ilə yenidən dirçəltmək, digər tərəfdən isə Roma imperatorlarının yer üzündə tanrı kimi qəbul olunduğu şirk sistemini dağıtmaq.

Həm siyasi hakimiyyət olan Roma imperiyası, həm də özlərini ilahi dinin təmsilçiləri hesab edən yəhudi din xadimləri Hz. İsanı (ə) peyğəmbər olaraq qəbul etmək istəmirdilər. Amma Hz. İsanın (ə) dünyaya gəliş möcüzəsi və digər möcüzələri qarşısında da dayana biləcək gücləri yox idi. Bu səbəblə yeni bir yol tapdılar: onu ilahilik mərtəbəsinə yüksəldib romalıların tanrıları kimi “insan formasında konkret ilah” mövqeyinə gətirdilər. Daha sonra isə onu çarmıxa çəkmək gərəkdiyini söyləyəcək qədər irəli getdilər.

Fətva din xadimlərindən, icrası kraldan.

Hz. İsa (ə) Allah tərəfindən göyə yüksəldikdən sonra həqiqi tövhid əhli olan möminlər üçün qaranlıq günlər başlamışdı.

Hz. İsa (ə) dünyaya gəldikdən 200-300 il sonra Roma imperiyasının xristianlığı qəbul etməsi ilə birlikdə yunan fəlsəfəsi din ilə birləşdi. Antik yunan fəlsəfəsinin yerini isə skolastik fəlsəfə/düşüncə məktəbi aldı. Bu minillik dövrə Orta Əsr deyilir.

Skolastik fəlsəfənin hökm sürdüyü Orta Əsr dövründə iki əsas məsələni araşdırmaq lazımdır: din və fəlsəfə. Skolastik fəlsəfədə “din və fəlsəfənin sintezi” dedikdə nələr nəzərdə tutulur?

Orta Əsr dövründə hökm sürən və Roma imperiyasının qəbul etdiyi xristianlıq nə idi? Xristianlıq, Hz. İsanın (ə) peyğəmbər olduğuna və İncilin müqəddəs kitab olduğuna inanılan bir dindir.

Amma bilinməsi lazımdır ki, Hz. İsayə (ə) nazil olan orijinal İncil, onun doğumundan təxminən 200 il sonra qələmə alınmışdır. Roma imperiyası xristianlığı rəsmi din kimi qəbul etdikdən sonra xristianlar həm əvvəldən təhrif olunmuş Tövratı, həm də özlərinin sonradan yazdığı İncili müqəddəs kitab kimi qəbul etdilər. Orta Əsrlərdə dini təlimlərin mənbəyi bu iki təhrif olunmuş kitab idi.

Yəhudilər həm Roma, həm də digər imperiyalar dövründə daim arxa planda qalmışdılar. Yəhudi din xadimləri varlıqlarını davam etdirmək üçün xristianlığın rəsmi din kimi qəbul edilməsini fürsət bilib xristianlar arasına qarışdılar və Tövratın təlimlərini – fiqh, kəlam, şəriət hökmlərinin böyük bir hissəsini xristianlığa əlavə etdilər.

Yəhudilər xristianlığın hüquq və şəriət mühəndisliyini öz üzərlərinə götürmüşdülər. Beləliklə, xristianlıq daxilində özlərini gizlətməyi bacardılar və həyatlarını bu cəmiyyətin içində davam etdirdilər. Tövratı xristianlara qəbul etdirən də məhz yəhudilər idi.

Orta Əsr xristianlığında “Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid” (Tövrat və İncil) dedikləri bu iki kitab artıq ilahi vəhy kitabı olmaqdan çıxmış və tamamilə bəşəri xüsusiyyətlərə sahib əsərlərə çevrilmişdi.

Bu dövrdə xristianlıq öz daxilində iki məzhəbə bölünür: Katoliklər və Pravoslavlar.

Katoliklər, papaların və kilsənin səhvdən uzaq olduğuna inanırdılar. Əgər bir din xadimi papa səviyyəsinə çatmışsa, artıq o xətasız və günahsız sayılır. Papaya toxunulmazlıq qalxanı çəkilir ki, heç kim ona etiraz etməsin, qarşı çıxmasın.

Pravoslavlar isə buna qarşı çıxırdılar. Onlar deyirdilər ki, əgər belə olsa, kilsədə hər cür pozğunluq və korrupsiya meydana gələr. Etiqadi, iqtisadi, əxlaqi və siyasi sapmalar qaçılmaz olar.

Pravoslavlıq üsul və prinsiplərə bağlılıq, mətnlərə və yazılı müqəddəs qaynaqlara sadiqlik və köktəncillik mənasını verirdi.

Orta Əsr dövründə skolastik filosoflar adətən kəlamçılardan ibarət idi. Bu filosoflar həm keşiş, həm də kəlamçı idilər. Bu səbəbdən xristianlığa “ağıla əsaslanan” bir istiqamət əlavə etmək istəyirdilər.

Pravoslavlar isə öz içlərindən “Palama” adlı bir məzhəb çıxardılar. Dinə ağılı daxil etmək istəyənlərə qarşı bir hərəkat başladılar. “Heç kimin dini ağılla ölçməyə haqqı yoxdur,” deyirdilər. Orta Əsrin məşhur kəlamçı filosofları olan Müqəddəs Augustin, Thomas Aquinas, Anselm kimi şəxsiyyətlərə qarşı qəti mövqe sərgilədilər.

Palama məzhəbi dini ağıl ilə isbat etməyə və kəlam mübahisələri aparmağa qarşı çıxırdı. Bu insanlar Pravoslavların əsas gövdəsini təşkil edirdilər. Pravoslavlar xristianlığın üsul və prinsiplərinə sadiq idilər və bunu yaxşı müdafiə edirdilər, amma ağıla qarşı çıxmaları nəticəsində durğunluğa uğradılar və nəticədə bütpərəstliyə – Hz. İsaya (ə) ibadət etməyə başladılar.

O qədər irəli getdilər ki, ibadət etdikləri tanrının ətdən və sümükdən ibarət, insan formasında konkret bir tanrı olduğuna inandılar. Peyğəmbərlərin gətirdiyi ilahi dində ilk dəfə bu qədər kəskin bir azğınlıq baş verirdi.

Palama məzhəbi xristianlığın problemlərini həll edib onu xilas edə bilmədi, əksinə daha da şirkə sürüklədi.

Orta Əsr dövründə böyük bir “iman böhranı” yaşanırdı. İman, metafizik bir məfhum olduğundan və metafizikaya olan inam nə görülə, nə də toxunula bilirdi; Allaha, mələklərə, cənnət və cəhənnəmə iman etmək çətinləşirdi. Nəticədə, metafizika və iman sorğulanmağa başladı; metafizik aləm haqqında bilgi əldə etməyə dair şübhələr ilk addım oldu.

Tövrat və İncil-də yer alan kəlami/metafizik mövzuları fiziki hadisələr kimi izah etmək mümkün deyildi. Yalnız metafizik aləmə iman etmək tələb olunurdu. Ağıl isə artıq kənara atılmış, əqli məsələlərə daxil olmaq da qadağan edilmişdi.

Dini və imanı ağılla araşdırmaq, anlamaq istəyən alimlər kafir elan edilir və öldürülürdülər.

Kilsələr inkvizisiya məhkəmələri qurmuşdu, müxaliflər bu məhkəmələrdə mühakimə olunub edam edilirdilər.

Yavaş-yavaş imanı əqli olaraq izah etməyin mümkün olmadığı düşüncəsi yayılmağa başladı. İman, ağılın qarşısına qoyulmağa başlandı.

Mübahisə bu idi: Görəsən, saf iman və saf ağıl mövcuddurmu? Hansı hansısa birinin qarşısında dayanmalıdır? Bu ikisi arasında necə bir əlaqə var?

Tövrat və İncilin məzmunu bu suallara cavab verə və bu fikirləri müdafiə edə biləcək qədər möhkəm deyildi. Din xadimləri də çıxılmaz vəziyyətə düşəndə məcbur olub ağla müraciət edirdilər.

Bunun nəticəsində üç cərəyan ortaya çıxdı:

1. Ağıl, imanın xeyrinə bir kənara çəkilməlidir; çünki iman edilən metafizik həqiqətlər ağıl ilə başa düşülə bilməz.

2. İman, ağılın xeyrinə geri çəkilməlidir; ağıl ilə izah edə bilmədiyimiz məsələlərdə iman bir kənara qoyulmalıdır.

3. Hər ikisini birlikdə aparmaq mümkündür; birini digərindən üstün tutacaq bir dəlil yoxdur.

 

St. Augustin, Thomas Aquinas və digərləri bu sonuncu fikri müdafiə edirdilər.

“Skolastik fəlsəfə” adlanan bu dövrün də mühüm bir çatışmazlığı vardı. Skolastik fəlsəfədə təfəkkür və təəkkül (dərin düşünmə) yoxdur. Məktəb və mədrəsə nə deyirsə, ona tabe olunmalıdır. Fikir yürütmək, tənqid etmək, öz fikrini bildirmək yoxdur. “Skol” sözünün mənası da budur – "tələbənin yetişdirildiyi yer", yəni hələ düşünmə və fikir istehsalı mərhələsinə çatmamış, sadəcə öyrənməli və əzbərləməli olan bir məktəb; bu gün ibtidai, orta və lisey şagirdlərinə “öyrənci” deyildiyi kimi.

Skolastik fəlsəfədə düşüncə belə idi: “Siz bundan o yana gedə bilməzsiniz, yalnız bizim dediklərimizi əzbərləyəcəksiniz. Gəlib çata biləcəyiniz son nöqtə, bizim fikirlərimizin səviyyəsi və istiqamətidir.”

Bu, böyük bir böhrana yol açmışdı. Kilsə çıxılmaz vəziyyətə düşmüşdü, çünki düşüncə və elm artıq istehsal olunmurdu. Gedişat tamamilə ənənəvi idi.

Digər tərəfdən isə Kilsə və rahiblər korrupsiya və fəsada bulaşmışdılar. Belə bir kilsəyə siyasətçilər gəlir, öz hakimiyyətləri üçün təsdiq və dəstək alırdılar.

Kilsə ilə Kayzer arasında razılaşma və sıx münasibət vardı, elə ki, xalq bu vəziyyətdən artıq usanmışdı. Kilsə ilə Kayzer bir-birini qoruyur, bir-birinin hər sahədəki fəsadlarını ört-basdır edirdilər.

Belə bir şəraitdə M. Luter meydana çıxır.

M. Luter çox dindar və sərt xasiyyətli bir keşiş idi.

Miladi 1500-cü illərdə M. Luterin fəaliyyəti ilə Qərbdə yeni dövr başlayır. M. Luter islahatçı bir keşiş olsa da, dini dirçəltmək, xurafatlardan təmizləmək və ağıla uyğun bir din təqdim etmək istəyirdi.

1511-ci illərdə Luter Almaniyada məsuliyyətli bir vəzifə almaq üçün Romaya göndərilmişdi. Vatikan-da yüksək dini təhsil almaq məqsədi ilə yola çıxmışdı. Onun elmi və dini səviyyəsi o dövrdə yüksək idi və daha yüksək pilləyə çatmaq üçün Romaya gedirdi.

Romaya çatdıqdan sonra 6-7 il orada qalır. Tövrat və İncil-də oxuduqları ilə reallıqda qarşılaşdığı din anlayışı arasında böyük fərqlər görür. Kilsənin fəaliyyəti, rahibin davranışları dinlə heç uyğun deyildi. Onun qəlbində şübhələr yaranmağa başlamışdı.

Luter, rahibin qarşısında günah çıxarma, pul qarşılığında bağışlanma biletləri satılması, hətta kilsəyə belə getmədən bu biletləri alaraq günahdan təmizlənmək kimi hallarla qarşılaşır.

Kilsə bu yolla böyük gəlir əldə edir, sərvət toplayırdı. M. Luter bütün bunları Romada yaxından gördükdən sonra, Almaniyaya qayıdanda bunların caiz olmadığını və insanların bu biletləri almamalı olduğunu bildirir və 59 ayrı mövzuda sübutlarla bu sistemi tənqid edir.

1518-ci ildə bir bildiriş yayıldı.

M. Lüterin bu fəaliyyətlərindən xəbərdar olan Papa Lui 1517-ci ildə ona xəbərdarlıq məktubu göndərsə də, M. Lüter buna məhəl qoymur.

Vatikan iki il sonra M. Lüter barəsində təkfir – yəni kafirlik hökmü verir.

M. Lüterdən sonra onun əsasını qoyduğu Protestantlıq beləliklə xristianlıqda üçüncü məzhəb kimi meydana çıxır.

Xristian dini liderləri əsrlər sonra təhrif olunmuş, cəmiyyətin problemlərinə cavab verə bilməyən və hətta fərdi həyat tərzini belə tənzimləmək qabiliyyətini itirmiş, ağıldan və elmdən uzaqlaşdırılmış xristianlığı və onun mərkəzi sayılan, təmsilçisi olan kilsəni islah etmə hərəkatına başladılar. Təbii ki, belə bir hərəkat bir neçə il içində başa çatacaq bir proses deyildi və hətta onlar özləri də nə qədər zamana ehtiyac olduğunu təxmin edə bilmirdilər. Bu hərəkatın başlanğıcı 1300-cü illərə, sonu isə 1700-cü illərin sonlarına təsadüf edəcəkdi.

Hərəkatın əsas məqsədi kilsələri dirçəltmək, onları xurafatlardan təmizləyərək kamilliyə çatdırmaq idi. Bir çox xristianlar kilsənin hərtərəfli islah edilməsinin zəruri olduğunu düşünürdülər.

Martin Lüterin əsas hədəfi isə kilsəyə bağlı qurumların aradan qaldırılması idi. Bu istiqamətdə o, “dini inancda yalnız iman kifayətdir” fikrini irəli sürərək, Katolik məzhəbinin inanclarını inkar və rədd etməyə başladı. Katolik inancının əsaslarından sayılan müqəddəs şəxslərin təriflənməsi, mübarək gecələr, keşişlərin əhdləri, rahiblərin ruhani həyat tərzi, din alimlərinin zəncirvari vəzifə pillələri (xüsusilə papalıq) tamamilə Martin Lüterin əleyhinə təbliğ etdiyi inanclar idi.

O, Müqəddəs Kitab – İncilin yalnızca imanın qaynağı və nümunəsi olduğunu müdafiə edir, qəlbdəki imanın əsas olduğunu israrla vurğulayır, Hz. İsanın (ə) əmrləri və öyrədiklərinə əməl etməklə ruhun təmizlənəcəyini bildirirdi. Eləcə də müqəddəs kişi və qadınların təqvalı və pak insanlar olduğunu, onların bu kimi xurafalara inanmadıqlarını, insanüstü varlıq olmadıqlarını və möcüzə sahibi olmadıqlarını iddia edirdi.

Martin Lüter bu mübarizəsində cəmiyyətdə nüfuz sahibi olan bir çox şəxsi itirməklə yanaşı, kilsənin gücünün zəifləməsini istəyən dünyəvi düşüncəyə sahib olan kral, imperator və idarəçilərin dəstəyini qazanmışdı.

• Almaniyada Martin Lüter və onun tələbəsi Tomas Müntzer,
• İsveçrədə Ulrix Zvingli,
• Fransada Yohan Kalvin,
• İngiltərədə Tomas Kromvel

Xristianlıqda islahatın öncüləri və islah hərəkatının ideya müəllifləri idilər.

Çox keçmədən bu islahatçı din xadimlərinin həyata keçirdikləri islahatların nəticəsində, aradan keçən 1400 ildən sonra rasionallistlər dini kənara qoyaraq Rasionallığı (ağılçılığı) hakim etdilər. Rasionallığı müdafiə edən filosoflar siyasi hakimiyyət sahibi olan kral və imperatorlarla birlikdə cəmiyyətləri idarə etməyə başladılar. Ardınca sekulyarizm, humanizm, pozitivizm və empirik düşüncə dünyada, xüsusilə də Qərbdə son söz sahibi oldu.

Zəruri hesab etdiyimiz bu girişdən sonra indi gələk H. Kanaatlı hocanın üzərində dayandığı mövzulara:

Özünü “Yenilikçi” kimi təqdim edən H. Kanaatlının Orta Əsrlərdəki “din-elmi”, “iman-ağıl” qarşıdurmasını düzgün anlamadığı görünür. Çünki o dövrdəki din–elmi qarşıdurmasında “din” artıq Allahın nazil etdiyi vəhylərdən ibarət olan din olmaqdan çıxmışdı. Dinin mənbəyi olan Tövrat və İncil də artıq insanların öz əlləri ilə yazıb Allah adına təqdim etdikləri mətnlərə çevrilmişdi.

Kanaatlı hocanın ən bariz səhvi İslamı Orta Əsrlərin xristian din anlayışının yerinə qoymasıdır. Tövrat və İncilin yerinə Qurani-Kərimi, rahiblərin yerinə isə İslam alimlərini qoyaraq, özünü islahatçı “M. Lüter” kimi görməsidir.

H. Kanaatlının fikirlərinin təməlini təşkil edən bu tarixi proses başa düşülmədən onun iddialarına verilən cavablar inandırıcı ola bilməz.

Növbəti yazımızda H. Kanaatlının məqaləsinin məzmununa toxunaraq onun iddialarına cavab verməyə çalışacağıq. İnşallah.