İmam Hüseyn (ə) nəyi islah etmək və dirçəltmək istəyirdi? Ümmət və din nə oldu ki, islah və dirilməyə ehtiyac duydu? İmamın qiyam səbəbi kimi irəli sürdüyü bu kəlamı o dövrdə İslamın mərkəzləri olan Məkkə, Mədinə, Bəsrə, Şam və Kufə şəhərlərinin ictimai, əxlaqi və siyasi vəziyyətini araşdırmadan anlamaq mümkün deyil.

Kərbəlada 61/680-ci ildə Məhərrəm/Aşura ayının onuncu günü baş verən Hüseyni qıyamın bütün nəsillər üçün çoxlu mesajları var. Hüseyni Qıyam tarix fəlsəfəsi, siyasət, ictimai elm, əxlaq elmi, hərbi-bədxahlıq, ədəbiyyat-emosionalizm kimi bir çox sahələrdə araşdırılıb və öyrəniləcək. Anlamaq istəyiriksə, tarixdən dərs almaq istəyiriksə, dönə-dönə araşdırmaq, təhlil etmək, qiymətləndirməkdən başqa çarəmiz yoxdur.

Hüseyni Qıyam təkcə müsəlmanlar arasında deyil, bəşəriyyət tarixində bənzəri olmayan, dərk edilməsi çətin olan hadisədir. Keçmişdə və dövrümüzdə çox az adam hadisənin dərinliyinə varıb, onun hikmətini qavraya bilsə də, ictimai/siyasi nizam üçün ibrət dərsi ala bilsə də, hadisənin emosional tərəfini xatırlamağın vacibliyi və zəmanəmizə qədər yaşatmağı inkar etmək olmaz.

 Hüseyni Qıyamın ruhunu, həqiqətini dünyanın müxtəlif yerlərində, xüsusən də ölkəmizdə, şeiri, mərsiyə, ümumən yas mərasimləri ilə yaşadan və bizə çatdıranlara bir təşəkkür borcumuz var. Amma bütün bu səylər Hüseyni Qıyamın emosional tərəfinin izahı ilə məhdudlaşmış, qiyamın əsas məqsədini ehtiva edən cəhətlər hələ də ictimai miqyasda dərk edilməmiş/izah edilməmişdir.

 İmam Hüseynin (ə) qiyamının məqsədləri haqqında çoxlu fikirlər irəli sürülsə də, ümumi yekdil fikir budur ki; İmamın məqsədi öz vəzifəsini yerinə yetirmək/yaxşılığa əmr edib pislikdən çəkindirmək, təhrif olunmuş İslami dəyərləri dirçəltmək, dəvəti qəbul edərək tağuti sultanlığını devirmək və azğın/fəsad cəmiyyətin oyanması üçün güclü mesaj vermək şok effekti yaratmaq idi.

Hüseynin qiyamının bütün cəhətləri ilə qısaca izah edərkən aylar, illər tələb olunsa da, bizim kimi insanlar üçün bir neçə məqalə ilə qiyamətin hədəflərini açıqlamaq iddiasını əsla irəli sürə bilmərik. Amma bəzi qara nöqtələri qarışqanın qərarı ilə belə işıqlandırmağa çalışmağı da özümüzə borc bilməliyik. Ola bilsin ki, tədqiqatçılar və qələmi güclü olanlar bu xatırlatmaları nəzərə alaraq indiki və gələcək nəsilləri Hüseyni qıyamın hədəfləri haqqında maarifləndirə bilsinlər, inşallah.

İndi isə bir neçə sualla qiyamətdən əvvəlki vəziyyətlə bağlı bəzi məsələlərdən danışaq:

Qiyam zamanı Məkkə və Mədinənin ictimai-siyasi vəziyyəti necə idi?

Niyə başqa şəhər yox, Kufə? Kufə Məkkə, Mədinə və Bəsrədən nə ilə fərqlənirdi?

Hüseyn qiyamının qüdrət müharibəsi kimi və başqa səbəblərdən görənlər, üsyançıların keçmişinə nəzər salaraq, Cəmil, Siffeyn və Nehrəvan müharibələri zamanı sapma və fəsadları anlamaqda çətinlik çəkənlər və üsyançıların keçdiyi müharibələrdə on minlərlə müsəlmanın qanı axıdılması “ictihad fərqi” olaraq şərh edilir, qısa müddətdə İslam dəyərlərindən uzaqlaşa biləcəklərinə inana bilmirlər.

 

İmam Hüseynə nisbət verilən rəvayətdə Həzrət buyurur: “Mənim vaxtımda yaxşı və pis əvəz olundu”. Yəni pislik yaxşılığı əvəz etdi, pis əməllər yaxşı, yaxşılıqlar isə pis görüldü. İmam Hüseynin dövründə cəmiyyət nifaq mərhələsini geridə qoyaraq daha təhlükəli mərhələyə qədəm qoydu. İndi Mədinə və Məkkədə camaat qarşısında şərab içilirdi, evlərdən musiqi alətlərinin və qadın müğənnilərin səsləri ucalmağa başlamışdı.

Zinaya qarşı həssaslıq zəifləmişdi. Bunun ən bariz nümunəsi Müaviyənin Ziyad ibn Übeydi öz qardaşı elan etməsi, Ziyadın Ubeydin deyil, Əbu Süfyanın oğlu olduğunu, çünki Ziyad mənim atamla anası Merkananın gizli əlaqəsindən doğulmuşdur. Heç kim xəlifənin açıqlamasına qarşı çıxmadı. Bir sözlə, Əməvilər açıq şəkildə islami dəyərləri məhv etmək və cahiliyyə dövrünün adətlərini geri qaytarmaq üçün çalışırdılar və Abuzər və Əmmar kimi bir neçə nəfərdən başqa heç bir səhabə buna reaksiya vermədi və ya reaksiya göstərə bilmədi. Xatırladaq ki, Ziyad Yezidin Kufəyə vali təyin etdiyi və Kufə ordusunu Kərbəlaya göndərdiyi baş qatil Übeydullahın atasıdır.

Əbül Fərəc İsfahani “Əl-Əqani” kitabında yazır: “Hicri 60-cı illərdə (İmam Hüseynin imamət illərində) Məkkəyə həcc ziyarətinə gələn zəvvarlar təvaf zamanı da şərab içərdilər...”

Əməvilərin siyasi baxımdan yaratdığı qorxu və zülm mühitinə qarşı çıxmağa heç kimin cəsarəti çatmadı, həm də mənəvi təkəbbür və fəsadlara biganə qalmadı. Artıq Abuzər, Əmmar və Salmanın nəsihətinə biganə qalınır və qarşı çıxırdılar.

İmam Hüseyn (ə) belə bir zamanda və mühitdə Yezid kimi bir şəxsə beyət edə bilməyəcəyini bəyan edir, dinin təhrif edildiyini hayqırırdı.

Bəs necə oldu ki, ümumən cəmiyyət, xüsusən də dünənki mücahidlər qısa zamanda bu qədər həssas, reaksiyasız və korrupsiyaya uğradılar?

Məlum olduğu kimi, ikinci xəlifənin hakimiyyətə gəlməsi ilə başqa ölkələrin fəth üsulu İslamı təbliğ və yayma üsulunu bildiriş-hidayətlə əvəz etmiş və böyük dövlətlər qısa zamanda müsəlmanların nəzarəti altına keçmişlər.  Fəth edilən hər bir bölgədən alınan qənimət və xərac böyük sərvət toplanması ilə nəticələndi. Qənimətlərin bölüşdürülməsi Peyğəmbərin (s) və ilk xəlifə Əbu Bəkrin dövründən fərqli olaraq əmsal sisteminə görə bölüşdürülməyə başlandı. Yəni İslamı qəbul etmə tarixi qaçqınlıq, müharibələrdə iştirak sayı, müharibələr və s. kimi meyarlara görə bölüşdürüldükdə, İslamı qəbul edən ilk səhabələrdən bir neçəsi birdən-birə böyük sərvət sahibi oldular.

 Məsələn, Əbdürrəhman bin Əfv ilk mühacirlərdən biri idi və ənsarların köməyi ilə yaşamışdı, lakin o, vəfat etdikdə onun var-dövlətinin miqdarı saysız-hesabsız idi. Rəvayətə görə, o vəfat edəndə dörd arvadından birinin xahişi ilə mirasın təcili bölünməsinə qərar verilib və böyük ərazilərdən başqa, sahib olduğu qızıldan 80.000 qızıl onun payına (1/32) düşüb. Beləliklə, onun 2.560.000 qızıl sikkəsi var idi. Məsudi “Muruc əz-Zeheb” kitabında qeyd edir: “Ravi deyir ki, Əbdürrəhman ibn Əfv qızılını Məscidül-Nəbinin ortasına yığdılar, mən oradan baxanda Məscidin o biri tərəfini görə bilmədim”.

Bu, yalnız bir nümunədir və fəth dövründə qənimət toplanması müharibəyə qoşulmaq üçün əsas motivasiya oldu. Məhz Ayşə, Təlhə və Zübeyrin komandanlıq etdiyi ordu Cəməl döyüşündə məğlub olduqdan sonra Əmirəl Möminin Əlinin ordusundakı əsgərlər qənimət toplamağa və müsəlman qadınları qızlarını əsir götürərək qul kimi aparmağa icazə verilmədikdə təəccübləndilər. Yəni qənimətsiz və cariyələrsiz müharibə haqqında düşünə bilmirdilər. Məgər bu misal belə Peyğəmbərin (s) vəfatından 30 ildən az bir müddət sonra ortaya çıxan sapmanın dərinliyini göstərmirmi?

 

Təbii ki, mühüm İslam ölkələrində, xüsusilə Məkkə və Mədinədə var-dövlət bolluğunda şəhvət və ləzzət içində boğulan səhabə və ardıcılların istisnalar olması, təbii ki, həssas və ya reaksiya verməsi gözlənilə bilməzdi.

Məhz belə bir mühitdə İmam Hüseyn (ə) Mədinəni tərk etdi, İslam şəhərlərindən Həcc ziyarətinə toplanan müsəlmanlara Məkkədəki vəziyyəti izah etməyə çalışdı və heç bir müsbət cavab almadı və onlara cavab vermək üçün Şimala yoluna davam etdi Kufə əhlinin dəvətilə.

Bəs Kufə necə idi? Kufə camaatı İmamı niyə dəvət etdilər?

Kufə şəhərə çevrilməmişdən əvvəl İkinci xəlifə Ömərin dövründə həyata keçirilən fəthlərdə ordunun toplanma mərkəzi seçilmiş və zaman keçdikcə şərq, şimal və qərb istiqamətində genişlənən böyük bir qarnizona çevrilmişdir. Dəclə və Fərat çayları sayəsində rütubətli və münbit torpaqların ortasında olan bu bölgə qısa zamanda Yəmən, Hicaz və digər bölgələrdən gələn köçlərlə o dövrdə ən böyük şəhərin formalaşmasına şahid oldu. Kufə, Bəni Əsəd və Bəni Təmim kimi böyük ərəb qəbilələrindən əlavə, ərəb olmayan İran müsəlmanlarının köçü ilə yeni qurulmuş çoxmillətli bir şəhərə çevrildi.

Keçmişə əsaslanan müəyyən bir ənənə və mədəniyyətə malik olmayan Kufə tayfa və millətlərin sayına uyğun olaraq kosmopolit, çoxmədəniyyətli bir quruluş idi. Amma müharibəyə hazır olmaqda, qənimət toplamaqda, yeni ərazilərə hakim olmaqda, beytülmaldan pay almaqda, tayfalarını hər cəhətdən gücləndirməkdə ortaq xüsusiyyətlərə malik idilər.

Bəs Kufəlilər şiə idilər?

Əgər şiəliyi Əhlibeyt (ə)-ın vilayətini qəbul etmək hesab etsək, belə şiələrin sayının bir neçə yüz nəfəri keçməyəcəyini söyləmək olar. Bu baxımdan İmamı Allah və Rəsulu (s) təyin etmişdir, istər dövlətin başında olsun, istərsə də vəzifəsi qəsb olunub. Demək olar ki, onların Kufədəki xalq bazasında heç bir rolu olmayıb. Çünki onlar müxtəlif tayfalar arasında azlıq təşkil edirdilər. Və çox vaxt tayfanın ümumi qərarından kənara çıxa bilmirdilər.

Əgər şiəliyi İmam Əlinin (ə) xilafətini, elmi üstünlüyünü və sərkərdəlikdə üstünlüyünü qəbul etmək hesab etsək, demək olar ki, əhalinin əhəmiyyətli bir hissəsi bu qrupdadır. İmam Həsən və İmam Hüseynin zamanında, Əmirəl-möminin dövründə olduğu kimi, hamısı olmasa da, onların görkəmli şəxsləri müharibə və sülhdə lazım bildikləri zaman öz baxışlarını və məsləhətlərini ortaya qoya bilirdilər. Müslim ibn Əqili Kufədə tək qoyub Hüseyni qiyamında iştirak etmədiyinə peşman olan təvvabini bu kateqoriyaya aid etmək olar. İmam Hüseynə məktub yazıb onu Kufəyə dəvət edənlərin çoxu bu dəstənin şiələri idi. Süleyman ibn Surədi bu dəstənin ən görkəmli şəxsiyyəti kimi görə bilərik. Kərbəla şəhidləri Həbib ibn Məzahir və Müslim ibn Əvsəcənin birinci, yoxsa bu ikinci qrupda olması ilə bağlı müxtəlif fikirlər var.

Üçüncü qrup o kəslərdir ki, əvvəlki üç xəlifəyə beyət edib, onların legitimliyini qəbul etdikləri üçün, həm də İmam Əliyə beyət edib, maraqları qorunduğu müddətcə müharibələrdə İmam Əlinin tərəfini tuturlar. Qüdrətli Kindi qəbiləsinin başçısı Əşəs ibn Qeys kimi qəbilə başçıları və əksəriyyəti Quran qariləri olan Xaricilərə bağlı icmalar bu dəstədə idilər. Bunlar Kufə əhalisinin əksəriyyətini təşkil edirdi. Onlardan bəziləri İmam Hüseynə dəvət məktubu yazıb, hətta özlərini İmamın şiəsi/tərəfdarı kimi təqdim ediblər (Şəbes ibn Rəbii və s.). Bu qrupa daxil olanlar hakimiyyətin Şamdan İraqa və o dövrdə İraqın mərkəzi olan Kufəyə verilməsinin tərəfdarı olduqları üçün Yezidi xilafət vəzifəsinə uyğun hesab etmirdilər. Bunlar ədalətə yox, hakimiyyətə can atan və ondan yararlanmaq istəyən seqmentlər idi.

Dördüncü qrup Əməvilərin dəstəyi ilə Kufədə olan, hökumətin bərəkətindən bəhrələnən və Şam hökumətinin xeyrinə işləyən insanlar idi.

Yuxarıdakı izahlar fonunda çatışmazlıqlarına baxmayaraq, Kufə şəhəri Mədinə, Məkkə, Bəsrə və Şamdan fərqli olaraq ictimai fəaliyyət baxımından daha canlı, siyasi cəhətdən daha inkişaf etmiş və dini həssaslıq baxımından daha az fəsadlı idi. Onların Əməvi zülmünə hər hansı səbəbdən, hətta sözdə olsa belə, müqavimət göstərməyə hazır olmaları digər şəhərlərdən bir az öndə olduqlarını göstərir.

Biz bu yazıda İmamın sözünün əsaslandığı tarixi faktları, İslam cəmiyyətinin qiyam öncəsi pozğun vəziyyətini izah etməyə çalışdıq. Kufə camaatının İmam Hüseyni (ə) dəvət edib ona beyət etsələr də vədlərinə əməl etməmələri ayrı bir tarixi həqiqətdir və bu ayrı bir məqalədə araşdırılmalıdır. İnşallah, bu məsələni və Ömər ibn Səədin komandanlığı ilə Kərbəlaya köçən qrupların motivasiyasını ayrıca məqalədə dəyərləndirəcəyik.