Bismillah:
Nüvə sazişi və keçmişi
İran və 5+1 ölkələri arasında yaxın gələcəkdə imzalanması gözlənilən yeni nüvə sazişi ilə bağlı təxminlər və İran və ABŞ arasında yaxın zamanlarda imzalanması gözlənilən yeni nüvə sazişi ilə bağlı proqnozlar, gələcəkdə İran və 5+1 ölkələrinin biraraya gəlməsilə bağlı məlumatlar artıqca, son günlərdə təhlillər və gözləntilər yenidən artmağa başlayıb.
Məsələni izləyən siyasətçilər və şərhçilər üçün bu müqavilənin məzmunu və tərəflər üçün doğuracağı nəticələrdən çox, bu müqavilənin bağlanması və gərginliyə son qoyulması prioritet kimi görünür. Amma Qərb üçün, xüsusən də ABŞ və İsrail üçün və yenə də İran üçün bu müqavilənin hər bir maddəsi sözün əsl mənasında mühüm və həlledicidir. Bu, danışıqların uzanmasına gətirib çıxarır və bəzi məsələlərdə qarşılıqlı güzəşt və çeviklik tələb edir. Bütün bu beynəlxalq səylərə baxmayaraq, danışıqların yekunlaşdığını demək olarmı?
Onlarla səhifədən ibarət olan bu müqavilə başa düşmək üçün təcrübə tələb edən diplomatik, hüquqi və texniki terminlərlə dolu olduğundan, bu günə qədər bu mövzuda mütəxəssislərdən başqa çox az adam tərəfindən diqqətlə oxunmuş və ya tədqiq edilmişdir. Bəzi iddialara görə, bu, ABŞ-ın Corc Sorosa bağlı Beynəlxalq Böhran Qrupunun ekspertləri tərəfindən danışıqlar başlamazdan əvvəl və aylarla davam edən işlərdən sonra hazırlandıqdan sonra danışıqlar masasına qoyulan mətndir. 2013-2015-ci illər arasında iki il davam edən danışıqlar zamanı İran və digər tərəflər əvvəlcədən hazırlanmış mətnə yalnız bəzi retuşlar edib və onu 2015-ci ildə imzalayıblar.
Məlum olduğu kimi, bu saziş tətbiq olunduqdan təxminən iki il sonra 2018-ci ildə o vaxtkı Amerika prezidenti Donald Tramp tərəfindən ləğv edilmiş və ABŞ müqaviləni tərk etmişdir. Tramp imzalanan KOEP sazişinin ABŞ-ın ziyanına olduğuna görə deyil, yeni KOEP-lərin imzalanacağı və İranın danışıqlar masasına oturaraq yeni güzəştlərə getməsi gözləntiləri ilə bu müqaviləni ləğv etmişdi.
Həsən Ruhani hökumətinin ABŞ-ın sazişdən çıxmasına baxmayaraq razılaşmaya sadiq qalacağını bəyan etməsindən sonra Avropa ölkələri bəzi vədlər versələr də, müstəqillik nümayiş etdirə bilmədiklərindən İrana qarşı sanksiyalar 2019-cu ildə KOEP razılaşmasından əvvəlkindən daha sərt oldu.
Ruhani hökumətinin uğursuzluğu ört-basdır etmək üçün Avropa ölkələrinə ümid bağladığı bir vaxtda işə qarışan İran parlamenti 2019-cu ilin sonunda nüvə proqramına mərhələli qayıdış haqqında qanun qəbul etməklə Avropanın ləngitmə taktikasına son qoydu. Tədricən uranın zənginləşdirilməsi fəaliyyətlərinə, o cümlədən yeni sentrifuqların istehsalına yenidən başlanıldı. KOEP-in məlumatına görə, uranı maksimum 3,5% zənginləşdirmək hüququ verilən İran onu əvvəlcə 20%, sonra isə 60% zənginləşdirdi. Son iki ildə İranda sivil nüvə fəaliyyətlərində irəliləyiş əvvəlkindən daha yüksək səviyyəyə çatdı.
ABŞ gözlənilən məqsədinə nail olmasa da, Co Bayden dövründə razılaşmaya qayıtmaq qərarına gəldi, lakin İran bu tələbi rədd etdi və ABŞ-ın müqaviləyə qayıtmaq üçün bəzi öhdəlikləri yerinə yetirməsi şərtini irəli sürdü. Belə ki, 2021-ci ilin aprel ayında ABŞ-ın razılaşmaya qayıtması ilə bağlı İran ilə ABŞ-dan kənar digər KOEP üzvləri arasında başlayan danışıqlar hələ də davam edir.
Yeni dövr danışıqlarında gündəm ABŞ-ın KOEP-ə qayıtması olsa da, tərəflərin qarşı tərəfdən yeni imtiyazlar əldə etmək və yaranan yeni şərtləri öz xeyrinə çevirmək səyləri ilə yanaşı, bu məsələ də gündəmdədir. Gündəmdə bəzi dəyişikliklər ediləcəyinə baxmayaraq, ilk mətnin mahiyyəti qorunur.
KOEP-ə ABŞ və QƏRBİN ƏSL BAXIŞI
Danışıqlarda iştirak edən üzv ölkələr, xüsusən də ABŞ və müttəfiqləri mümkün nüvə sazişinə təhlükəsizlik baxımından baxdıqlarını və bunu dünyanın təhlükəsizliyinə təhdid kimi qiymətləndirdiklərini və İranın sivil nüvə proqramının hərbi nüvə proqramına çevrilə biləcəyini iddia edirlər. Yəni onlar belə görüntü yaratmaq istəyirlər ki, İranın nüvə fəaliyyətinin sonu hərbi istiqamətdir.
Bununla belə, MAQATE 2003-cü ildən bu yana apardığı yoxlamaların hərbi mahiyyəti olmadığşını açıqlayaraq sivil məqsəddən kənara çıxmadığını dəfələrlə bildirsə də, ABŞ və müttəfiqləri hər dəfə yeni iddialar irəli sürməklə İranın sivil nüvə proqramını yalançı böhrana çeviriblər.
Həqiqət budur ki, İran bütün nüvə obyektlərini bağlasa, bütün avadanlıqlarını söksə və Liviyada olduğu kimi ABŞ-a təhvil versə və nüvə araşdırmalarına son qoysa belə, heç vaxt ABŞ-ın hədəf və qəzəbindən qurtula bilməyəcək. Bu gün nüvə proqramından bəhanə kimi istifadə edərək, ABŞ İrandan gələcəkdə ballistik və qanadlı raketlərinin mənzilini məhdudlaşdırmasını, regional təsirini bölüşməsini və ya bölgədən çəkilməsini, müqavimət hərəkatlarına dəstəyini kəsməsini istəyəcək, hətta insan haqları, demokratiya və.s kimi iddialarla dini dövlət idealından vaz keçməsini tələb edəcək.
Amerikada bu məsələlərdə respublikaçılarla demokratlar arasında fikir ayrılığı yoxdur. Fikir ayrılığı bu məqsədə necə çatmaq, İranı diz çökdürmək üçün tətbiq olunacaq taktikalarla bağlıdır. İranla bağlı eyni prinsipial fikir ayrılıqları və taktika İsrailə və digər Qərb ölkələrinə də aiddir. Bir sözlə, Qərb paradiqmasına qarşı yeni paradiqma yaratmağa çalışan İrana qərblilər dözə bilmir və bu dözümsüzlüyünü açıq şəkildə ifadə etməkdən çəkinmirlər.
İsrailin razılaşmaya qarşı çıxdığı iddiaları və İranın nüvə obyektlərinə hücum edəcəyinə dair bleflər də İranı razılaşmaya sövq etmək və ya məcbur etmək məqsədi daşıyan psixoloji müharibədir. Hazırkı şəraitdə İsrailin İrana hücum etməyə cəsarət etməməsi bir yana, KOEP nüvə sazişi hamıdan çox ABŞ və İsrailə xeyir (bir baxımdan) verir. Hər halda İranla bağlı ikisini bir-birindən ayırmaq və onların fərqli regional strategiyaları olduğunu iddia etmək kökündən yanlışdır. Qərb üçün KOEP sazişi daim güclənən İranı məhdudlaşdırmaq və nəzarət etmək üçün ideal yoldur.
NÜVƏ MÜQAVİLƏSİ İRAN CƏBHƏSİNDƏ NƏ DEMƏKDİR?
İran isə iqtisadi problemlərini nüvə danışıqları və mümkün razılaşma yolu ilə həll etməyi hədəflədiyini iddia edir. Başqa sözlə desək, Qərbin təhlükəsizlik prioritetindən daha çox İran buna iqtisadi prioritet kimi baxır. Bununla belə, iqtisadiyyat da təhlükəsizlik sahəsinə daxil edilə bilər və İran da danışıqlarda təhlükəsizlik problemlərini ortaya qoya bilər. Buna əsaslanaraq, İsrailin nüvə proqramının eyni dərəcədə beynəlxalq nəzarətə məruz qalması lazım olduğunu iddia edə bilərdi. İranın indiki durumu ilə müqayisədə daha zəif mövqedə olduğu və 2003-cü ildən bəri baş müzakirəçi kimi Qərblə qarşı-qarşıya qaldığı Həsən Ruhani kimi barışdırıcı şəxslərin ortaya çıxması da bu zəifliyin ortaya çıxmasında təsirli olub.
Bu bir həqiqətdir ki, İranda nüvə danışıqları və COEP-ə keçmişdən fərqli yanaşmalar olub, bəzən sərt tənqidlər də edilib.
İrandakı konstitusiya quruluşunu və xüsusilə Vilayət-i Fəqih hakimiyyətinin səlahiyyətlərini öz məhkəmə dəyərlərinə görə şərh edənlər, bu ölkədəki bütün qərar və siyasətlərin Ayətullah Xameni tərəfindən müəyyən edildiyini, təsdiq edildiyini və ya həyata keçirildiyini qiymətləndirməkdə səhv edirlər. Ancaq xalqın səsi ilə hakimiyyətə gələn prezidentlər və hökumətlər xalqa vəd etdikləri məsələlərlə bağlı öz daxili və xarici siyasətlərini müəyyən edirlər. Bunun ən bariz nümunəsi 2013-cü il seçki təbliğatı zamanı İranın nüvə danışıqları ilə problemlərini həll edəcəyi şüarını vurğulayan, seçkilərdə qalib gələrək prezident olan və nüvə danışıqlarına üstünlük verən Həsən Ruhanidir. Lakin Rəhbər Xamenei də xəbərdarlıqlar və tövsiyələr verməklə yanaşı, Ruhaninin danışıqlar qrupunu dəstəkləyib.
Ayətullah Xamneinin həyata keçirilən siyasətlərə əməl etməsi, lazımi xəbərdarlıq və tövsiyələr verməsi bir həqiqət olsa da, onun istisnalarla icra, qanunvericilik və məhkəmə kimi konstitusiya qurumlarının işinə və qərarlarına müdaxilə etməməsi başqa bir həqiqətdir. Bu səbəbdən, nüvə danışıqları və razılaşmada hökumətlərin və müzakirəçilərin fəaliyyətinə görə Vilayəti fəqih məqamında olan Ayətullah Xameneinin məsuliyyət daşıması düşüncələri səhvdir. Bu siyasət bütün əvvəlki prezidentlərdə olduğu kimi İbrahim Rəisinin dövründə də eyni şəkildə davam etdirilir.
Bu xatırlatmadan sonra İranda nüvə danışıqları və COEP ilə bağlı mövqe və yanaşmaları üç fərqli qrupda qiymətləndirə bilərik:
Ruhani, Rəfsəncani və Hatəmi dövrləri:
Özlərini islahatçı kimi qələmə verənlər bu cümlədə səkkiz il hakimiyyətdə qalan Həsən Ruhani hökuməti (əvvəllər Haşimi Rəfsəncani və Məhəmməd Hatəmi hökumətləri) məqsədinin iqtisadiyyatı yüngülləşdirmək olduğunu ifadə etsə də, əslində Qərblə islahat paradiqması da daxil olmaqla bütün problemləri aradan qaldırmağa çalışırdılar. Qərbin bütün sahələrdə üstün olduğuna və Qərbə inteqrasiyadan başqa çarə olmadığına inanan bu qrup ABŞ-ın yuxarıda sadalanan planlarının da öz məqsədlərinə xidmət edəcəyini düşünərək, KOEP-i imzaladı. İranda tez-tez xatırladılır ki, onlar raketlər, regional təsir, müqavimət hərəkatlarından dəstəyin kəsilməsi və... ilə bağlı bu danışıqları davam etdirəcəklərini vəd ediblər. ABŞ-dan heç bir zəmanət almadan, qarşı tərəfin iqtisadi sanksiyaları qaldırmasını və öhdəliklərini yerinə yetirməsini gözləmədən, nüvə obyektlərini dağıdaraq, elmi araşdırmaları dayandıraraq alimləri işdən çıxaran Həsən Ruhani hökumətinin bu səhvi ucbatından İran səkkiz illik İran-İraq müharibəsində məruz qaldığı kimi zərər görməsindən (Bir trilyon ABŞ dolları) bəhs edilir.
Bəzi müşahidəçilərin fikrincə, amerikalıların KOEP-in ruhu adlandırdıqları bu açıqlanmayan vədlər Ayətullah Xameneinin müxalifəti nəticəsində nəticəsiz qalanda Donald Tramp sazişdən çıxmaq qərarına gəlib.
İbrahim Rəisi dövrü:
Ruhani komandasının əksinə olaraq, nüvə müzakirələrindən asılı olmayaraq bütün sahələrdə, o cümlədən iqtisadiyyatda hökumət proqramını hazırladıqlarını və davam etdirəcəklərini tez-tez vurğulayan hazırkı prezident İbrahim Rəisi də danışıqları ciddi şəkildə davam etdirir.
Amerikalıların gizli və açıq məqsədlərindən xəbərdar olan İrandakı İbrahim Rəisi komandasının danışıqlarda hansı siyasət yürütdüyü barədə müxtəlif fikirlər var.
Bəzi müşahidəçilərin fikrincə, Rəisi hesab edir ki, beynəlxalq aləmdə İranın xeyrinə olan əlverişli şərait, Rusiya-Ukrayna müharibəsi, enerji böhranı və s. nəzərə almaqla onlar danışıqlarda üstünlük əldə edə və bununla da qazana bilərlər.Bu da ölkə iqtisadiyyatını rahatlada bilər. Bunun üçün şərtlər yerinə yetirilərsə, ABŞ-ın COEP-ə qayıtmasına razılıq verəcək və müvəqqəti də olsa, razılaşmadan yararlanmaq istəyəcək. İranın şərtlərinin əvvəlində MAQATE-də PMD (Nüvə proqramının mümkün hərbi ölçüləri) faylının tamamilə bağlanması, ABŞ-ın müqaviləni tərk etməyəcəyinə zəmanət və praktiki sınaqdan sonra İranın öz öhdəliklərini yerinə yetirməsi var. Burada sanksiyaların aradan qaldırılması əsas şərtlərdəndir. Bəzi müşahidəçilərin fikrincə, Rəisi komandası daxili və xarici təzyiqlərə son qoymaq və İranın xaricdəki aktivlərini bir o qədər blokadaya gətirmək üçün irəli sürülən şərtlər qarşı tərəf tərəfindən qəbul edilməsə belə, istənilən halda müqaviləni imzalayacaq. Çünki KOEP prezidentin daha əvvəl verdiyi açıqlamalarda bunun edilən güzəştlər müqabilində alınan çek olduğunu, Ruhani komandasının bu çeki yığa bilməyəcəyini, öz komandasının onu toplamaq üçün fərasətli olduğunu bildirmişdi. Mənfi nəticələr olarsa, deyəcək ki, bu müqavilə əvvəlki hakimiyyət dövründə imzalanıb və o, məsuliyyət daşıya bilməz.
Bəzi müşahidəçilərin fikrincə, prezident hökuməti irəli sürdüyü şərtlərin ABŞ tərəfindən qəbul edilməyəcəyini bilir və daxili və beynəlxalq aləmdə ictimai rəyin təzyiqinə məruz qalmamaq və bu məsələdə razılığa gəlmək taktikasından istifadə edir. Saziş baş tutmasa günahı ABŞ-ın üzərinə atacaq. Rəisi bilir ki, COEP əvvəldən İrana qarşı olub və onun dirçəlməsində heç bir fayda görmür.
Cəlili və KOEP-in bəzi əleyhdarları:
Keçmiş nüvə müzakirəçisi və hələ də Milli Təhlükəsizlik Şurasında Rəhbərin (Ayətullah Xamenei) nümayəndəsi olan Səid Cəlili kimi bəzi siyasətçilər və müşahidəçilər KOEP-ə qayıdışın hansı şərtlərdən asılı olmayaraq İranın ziyanına olacağını iddia edirlər. Bunlara görə, Donald Trampın dövründə ABŞ-ın sazişdən çıxması əslində İranın xeyrinədir və ABŞ-ın sazişə qayıtmasını qəbul etməsi İran üçün təhlükəli nəticələr verə bilər. Bu fikirdə olanlara görə; COEP hər cəhətdən İranın ziyanınadır, bu razılaşmada İrana sanksiyaların, xüsusən də bank sistemi və dollardan istifadənin ləğvi ilə bağlı heç bir öhdəlik götürülməyib. Ləğv edilmək əvəzinə dayandırılacağı bildirilən sanksiyalar siyahısı bütün sanksiyaların yalnız dörddə birinə uyğun gəlir və hətta bu məhdud sanksiyalar və BMT Təhlükəsizlik Şurasının 2015-ci ildə dayandırılan sanksiya qətnamələri belə, geri çəkilmə mexanizminə uyğun olaraq yenidən tətbiq olunmaq imkanına malikdir.
Bu dairələrə görə, KOEP-in ən zəif tərəfi snapback mexanizmidir. Snapback və ya əks nəticə qaydasına görə, əgər müqavilə tərəflərindən biri İranın müqaviləni pozduğunu iddia edərsə və bu iddia müqavilə ölkələrindən ibarət komissiya tərəfindən qəbul edilərsə, İrana qarşı bütün sanksiyalar geri qaytarılacaq və avtomatik olaraq yenidən tətbiq ediləcək. Komissiyada Qərb ölkələrinin çoxluq təşkil etdiyini nəzərə alsaq, istənilən vaxt istənilən əsassız iddianı gözləmək olar. Çünki Qərb dövlətlərinin MAQATE Arbitraj Şurasında çoxluq silahı ilə saxta bəhanələrlə tez-tez İrana qarşı qərarlar qəbul etdiyini xatırladırlar.
KOEP razılaşmasının əleyhdarlarının fikrincə, Qərb ölkələrinin nəzarətində olan MAQATE İranın PMD faylını heç vaxt bağlamayacaq və keçmişdə olduğu kimi İsrailin təxribatı ilə hər an əsassız iddialar irəli sürəcək və PMD faylını İranın başında Demokl qılıncı kimi istifadə edəcək.
Səid Cəlili və eyni fikirdə olanların fikrincə, KOEP heç vaxt istifadə olunmayan bir çekdir.
Bu, Qərbyönlü Ruhani komandası tərəfindən İranı diqqətdən yayındırmaq, İranı tədricən özündən uzaqlaşdırmaq öz prinsipləri, beynəlxalq sistemə daxil edib normallaşdırmaq və müqavimət cəbhəsini aradan qaldırmaq üçün hazırlanan hiyləgər bir itkidir. Daha çox vaxt itirmədən bu razılaşmadan uzaqlaşmaq, sanksiyalarla yaşamağa uyğunlaşmaq, Qərbdən başqa ölkələrlə əlaqələrdən əlavə, ölkədəki imkanları və dinamikanı mənimsəyərək yola davam etmək lazımdır.
