Bismillah
İranda 18 iyun 2021-ci il tarixində baş tutmuş prezident seçkilərinin konstutisyon mahiyyəti, xalqın iradəsini göstərməsi baxımından önəmi, ölkə içi problemlərin aradan qaldırılması və xarici siyasətdə izlənəcək xəttin təyin edilməsi baxımından təsirlərilə bağlı olaraq Səhər TV-yə verdiyimiz müsahibədə ətraflı məlumatlar vermişdik – maraqlananlar aşağıdakı videonu izləyə bilərlər:
İbrahim Rəisinin prezidentliyə seçilməsilə birlikdə önümüzdəki aylarda İran daxili və xarici siyasətində bir sıra dəyişikliklərin olacağına ehtimallar böyükdür.
Ölkə daxilində gözləntilər
Ölkə daxilində iqtisadi problemlər və bahalığın xalq üzərindəki təsirlərinin ictimai təpkiləri pik həddinə çatması artıq inkar edilməz bir həqiqətdir. Yeni prezidentin edəcəyi ilk iş şübhəsiz gözləndiyi kimi xalqı iqtisadi olaraq rahatladacaq radikal qərarların həyata keçirilməsidir.
Həsən Ruhani hökümətinin içməli suyun təmin edilməsini belə 5+1 Qrupu (Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planı) ilə anlaşılmasının imzalanması və həyata keçirilməsinə bağlayaraq səkkiz il müddətində bütün enerjisini görüşlərə sərf etməsi və nəticə ala bilməməsi İran iqtisadiyyatı və xüsusilə də az gəlirli xalq kəsimləri üçün bir fəlakətə çevrilmişdir. Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planı müzakiələrinə aşağıda ətraflı formada toxunacağıq. İranın daxili dinamiklərini aktivləşdirmək və müqavimət iqtisadiyyatına keçmək çağırışlarını təxirə salan H.Ruhani hökuməti, xalqın vacib ehtiyaclarından biri olan və əvvəlcədən başladılan mənzil layihələrini belə boş vəziyyətdə tutaraq kompensasiyası çətin olan səhvlərə yol verdi.
İbrahim Rəisi seçki təşviqat çıxışlarında məskən, sənaye və əkinçilik məhsulları olmaqla daxili istehsalı canlandıraraq işsizliyi yox edəcək sözü vermişdi.
Son illərdə özünü bütün sahələrdə göstərən fəsad-pozuntu və korrupsiya ilə mübarizə İbrahim Rəisi hökümətini gözləyən önəmli problemlərdən biridir.
Bəzilərinə görə sistematik, bəzilərinə görə şəxsi-dağınıq bir şəkildə yayılan pozuntular və korrupsiya artıq böyük bir problemə çevrilmişdir. Ədliyyə Hakimiyyəti rəhbərliyi sırasında bu sahələrdə bir sıra fəaliyyət göstərən İbrahim Rəisi seçki təşviqatı çıxışları zamanı bu məsələyə önəm verəcəyini bildirməsi, xalq arasında gözləntiləri artırmış olur.
İranın önəmli problemlərindən biri də ölkə iqtisadiyyatının yarısından çoxunu təşkil edən müxtəlif enerji mənbələri üzərində tətbiq edilən subsidiyalar və valyuta mənbələri, dərman, heyvan yemi kimi təməl qida maddələri idxalı üçün valyutanın aşağı kursla hesablanmasıdır.
Enerji mənbələrinin ölkə daxilində ucuz qiymətə olmasına görə qaçaqmalçılığın qarşısının alına bilməməsi, enerji və valyuta subsidiyalarından faydalanan məhdud sayda varlı nisbi olaraq zənginləşsə də, əhalinin böyük hissəsinin yoxsul olması və beləliklə gəlir bölgüsündə ədalətsizlik kimi problemlərin aradan qaldırılması yeni hökuməti gözləyən əsas problemlərdən biridir .
Xarici siyasətdə gözləntilər
Xarici siyasətə gəldikdə; İranın problemlərinin bir hissəsinin xarici təzyiqlərdən və çoxşaxəli sanksiyalardan qaynaqlandığı heç kəsə sirr deyil. Beynəlxalq ictimaiyyət adlanan böyük güclərin, xüsusən ABŞ-ın nəzarəti altında olan rejimə yəni beynəlxalq imperializm (sulta) sisteminə inteqrasiya və təslim olmaqdan imtina İranın 40 ildən çoxdur başına gəldiyinin əsas səbəbidir.
İqtisadi, hərbi, inzibati, texnoloji və media sahələrində öz gücləriylə dünyaya hökmranlıq quran başda ABŞ olmaqla böyük güclər, bu sistemlə heç bir şəkildə rəqabət edə bilmədikləri İranı məcbur etməyə çalışsa da, göstərdikləri təzyiqlərlə təslim etməyə çalışdıqları İran bu günə qədər müqavimət yolunu seçdi.
“Müqavimətin nəticəsi razılaşmanın – inteqrasiya olmanın nəticəsindən daha ağır deyildir” strategiyasına inanan İranın bu siyasətindən bəzi dönəmlərdə güzəştlər edilsə də hər hansı bir qazanc əldə edilməmiş, əksinə kompensasiyası çətin olan böyük ziyanlara da səbəb olmuşdur. tərcümə - az.rasthaber.com
“Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planı”nın gələcəyi və İranın şərtləri
Yeni Prezident İbrahim Rəisi keçirdiyi ilk mətbuat konfransında İranın xarici əlaqələrinin HBFP ilə başlamadığı və bununla məhdud qalmayacağı mesajını versə də İranı önümüzdəki illərdə məşğul edəcək ən önəmli xarici məsələ heç şübhəsiz bu danışıqlar və sazişlər ətrafında olacaqdır.
Həsən Ruhani və Cavad Zərif ikilisi, İranın maraqlarını qorumaq üçün və bəlkə də yaxşı niyyətlə səkkiz il əvvəl başlatdıqları yeni diplomatiyanı “win-win” qazanmaq / qazanmaq (red: danışıqlarda hər tərəfin qazanclı çıxması strategiyasına uyğun olaraq) adlandırırdılar. Ancaq 5 + 1 Qrupu ilə başladılan danışıqlarda əvvəldən ABŞ-ın nəzarətindən çıxa bilməyəcəyi və ABŞ-dan müstəqil fəaliyyət göstərə bilməyəcəyi aydın idi, qarşı tərəfin itirəcəyi heç bir şey yox idi və olacaqlar istənilən nəticədə qalib. Masada olanlar İranın əmlakı, İranın maraqları, İranın hüquqları idi. İran bu hüquqların bir hissəsindən imtina edərək qalanlarından faydalanmağı ümid edərkən, digər tərəf İrana bu fürsəti vermək niyyətində deyildi. Çünki qarşı tərəfin hədəfi İranı ələ keçirtmək və öz sözləri ilə İranı imperializm sisteminin bir hissəsi olmağa inandırmaq və ya onu məcbur etmək idi.
BHFP (Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı) müqaviləsi həqiqətən bu məqsədlərinə xidmət etmək üçün hazırlanmışdır. Onlarla amerikalı hüquqşünas və diplomatın danışıqlar başlamazdan əvvəl aylarla üzərində işləyərək peşəkarlıqla hazırladığı müqavilənin mətni İran tərəfindən danışıq edən diplomatların qarşısına qoyuldu və onlardan təsdiqlənməsi tələb edildi. İranlı diplomatlar uzun danışıqlardan sonra təqdim olunan mətndən bəzi hissələri çıxarmağı və bəzi dəyişikliklər etməyi bacarsalar da, mətnin hazırlanmasında məqsəd xeyli dərəcədə qorunub saxlanıldı. Göründüyü kimi bəzi ticari rahatlatıcı qərarlar İranı müvəqqəti razı salmaq üçün verilmiş olsa da, bunu əllərində bəhanə edərək İranı bir küncə sıxışdırmaq və istədikləri zaman, hər hansı bir bəhanə ilə qeyri-müəyyən, açıq şəkildə təslim olmağa məcbur etmək istəyirdilər.
İran qanuni olaraq beynəlxalq bir müqavilənin iki tərəfindən biri olmalı olduğu halda, BMT-nin TŞ-nın beş daimi üzvü, Almaniya və iclasda iştirak edən AB nümayəndələri də razılaşmanın tərəfləri olaraq qəbul edilmişdilər. Başqa sözlə, hər hansı bir fikir ayrılığı olduğu təqdirdə, İranın danışıq etdiyi tərəf bir deyil, yeddi tərəf olacaq və problemi həll etmək üçün hər biri ilə ayrıca razılaşmalı idi. Bu yeddiliyin hər biri İrana qarşı bir iddia və ya şikayət verərdisə və bu şikayət səsə qoyulsa, yeddilik İranın bir səsinə qarşı səs verəcəkdir. Belə bir səsvermədə, Çin və Rusiya - yaxşı polislər rolunda - İranın lehinə səs versələr də, ABŞ tərəfindən idarə olunan Qərb bloku hər zaman beş səsə sahib olacaqdır.
Bu müqavilədə İrana qarşı sanksiyaların nüvə proqramı ilə əlaqəli hissəsi yalnız dayandırıldı və ləğv edilmədi.
ABŞ qanunvericisi və qəti güc Konqresinin nüvə proqramı xaricindəki mövzularda İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar davam etdirildiyi üçün Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı çərçivəsindəki sanksiyaların ləğvi də alınmadı. Çünki banklar və çoxmillətli şirkətlərdə, xüsusən də AB ölkələrində Amerika ilə şəriklik sayəsində, dünyada heç bir ciddi şirkət konqres sanksiyaları üzündən İranla ticarət edə bilmir. tərcümə - az.rasthaber.com
ABŞ müzakirələrə qayıtsa və bu razılıq tamamilə icra edilsə belə İrana qarşı tətbiq olunan ikinci qrup sanksiyalar üzündən onlarla eyni mövzuda sanksiyalar yenə davam edəcəkdir. Çünki İrana qarşı tətbiq olunan onlarla ayrı mövzudakı sanksiyalar yenə davam edəcəkdir. Çünki İrana tətbiq olunan sanksiyaların önəmli bir bölümü İranın raket texnologiyası, insan haqları və terrorizmə dəstək olaraq təqdim olunan İranın bölgədəki nüfuzu ilə əlaqəlidir və Amerikan Konqresi tərəfindən müxtəlif adlar altında çıxarılan qanunlarla qoyulmuşdur.
Bu sanksiyaların ləğvi Co Bayden hökümətinin səlahiyyəti xaricində olub Konqresin təsdiqindən keçməsi lazımdır.
İrana qarşı onlarla ayrı sanksiya da diqqətə alındığında İranın nüvə sazişi belə tək başına tətbiq etdiriləcək bir sanksiya gücü yox ikən, harasından baxılırsa baxılsın BHFP İran baxımından bir fiyaskodan ibarətdir. Bu baxımdan baxıldığında tətbiq imkanı tapa bilməyən bu razılığın ABŞ-ın sabiq prezidenti Tramp tərəfindən ləğv edilməsi bir baxımdan İrana sazişi gözdən keçirmə və tətil etdiyi nüvə proqramına yenidən başlamasına fürsət vermişdir.
Ruhani – Zərif güzəşt diplomatiyası xəttinin nəticə vermədiyini və davam etdirilməsini ölkənin ziyanına görən İran Məclisi, Trampın bu qərarını fürsət bilərək nüvə texnologiyası proqramına addım-addım geri dönməyə dair qərarlar almış və ABŞ-ın müzakirələrə dönüşü üçün sanksiyaların tamamilə ləğv edilməsi və s. şərtlər önə sürmüşdür.
İnqilab Lideri Ayətullah Xamenei etdiyi çıxışlarında bir tərəfdən Məclisi bu mövzularda yönləndirirkən ABŞ-ın müzakirələrə geri dönməsinin qəbulu qarşılığında sanksiyaların ləğvi üçün konkret addımlar atılması və bunun İran tərəfindən təmin edilməsinin şərtini önə çəkmiş, konkret nəticələrini görmədən müzakirələrə geri dönmənin mənasız olduğunu dəfələrlə vurğulamışdır.
Yeni Prezident İbrahim Rəisi də bu şərtlərdən geri addım atılmayacağını, bundan sonra görüş xatirinə görüş olmayacağını və hər görüş sonunda İran xalqını rahatladacaq nəticələr əldə edilməsinin vacibliyini açıqlamışdır.
Həsən Ruhani hökümətinin son günlərində səkkiz illik hesabatına bir uğur yazdırmaq ümidilə nüvə müzakirələrinin nəticəyə yaxınlaşdığını, ABŞ-ın peşman olaraq müzakirələrə geri dönməyə hazır olduğu ilə bağlı açıqlama verməsinə və müzakirələri diriltmək səylərinə baxmayaraq Rəhbər Xamenei və yeni idarəçilər sanksiyaların ləğvinə yaramayan bir müzakirələrin varlığını artıq mənasız saydıqları üçün ABŞ-ın bu müzakirələrə geri dönüb dönməməsinə maraq göstərmirlər. İran son səkkiz ildə razılaşma üçün verilən bədəlin, bu haqsız təzyiqlərə dirənmək üçün ödənəcək bədəldən daha çox olduğuna inanmaqdadır.
Bir yandan son illərdə başda nüvə texnologiyası olmaqla müdafiə gücünü artıran, bölgə güc vəziyyətinə gələrək nüfuz sahəsini böyüdən İran, sanksiyalarla yaşamağa hazırlaşdığının siqnallarını verməyə başlamışdır. İçəridə müqavimət iqtisadiyyatı planları qurarkən xaricdə qonşu ölkələrə əlavə olaraq Çin kimi alternativ güclü iqtisadiyyatı olan ölkələrlə işbirliyinə dair addımlar atan İran, göründüyü qədər nəinki özünün raket gücü və bölgə nüfuzu ilə bağlı müzakirələr, hətta ABŞ ilə nüvə texnologiyası ilə bağlı müzakirələrə meyli hiss edilməməkdədir. az.rasthaber.com
Ancaq bu şərhlər İranın nüvə müzakirələrindən çəkiləcəyi və ya dünyaya meydan oxuyacağı olaraq dəyərləndirilməməlidir.
İran prinsiplərinə sadiq qalaraq öz haqlarını müdafiə istiqamətində indiyə qədər olduğu kimi bundan sonra da müzakirələrə davam edəcəkdir. Amma nəticə əldə etmədən kompromisə getmənin acı nəticələrinin təcrübələrini yaşayan İran, yeni dönəmdə həlli, sıxıntılardan sıyrılmağı sadəcə müzakirələrə qatılmaqda axtarmayacaq kimi görünür.
Məclis və meydan dəstəyini də yanında görən Prezident İbrahim Rəisinin İnqilab Rəhbəri Ayətullah Xamenei ilə birlikdə prinsiplərə sadiq xarici siyasət izləyəcəyi, Qərbə güvənməyəcəyi, tam güvəniləsi olmasalar da Rusiya və Çin əlaqələrini inkişaf etdirməyə çalışacağı, iqtisadi-ticari əlaqələrdə qonşu ölkələr başda olmaqla yeni partnyorlar axtarmağa öncəllik verəcəyi gözlənilir.
