Koronavirus epidemiyası dünya miqyasında milyonlarla insanın yaşayış tərzini ciddi şəkildə dəyişir və bu dəyişiklərin çoxu qalıcı olacaq.

Xəstəliklər xanədanlıqların çökməsindən tutmuş müstəmləkəçiliyin artmasına, hətta iqlim dəyişikliyinə qədər uzunmüddətli təsir gücünə malik olub.

XIV əsr vəbası və Qərbi Avropanın yüksəlişi

1350-ci illərdə Avropanı bürüyən böyük vəba epidemiyası əhalinin 3 faizinin ölümüylə nəticələnib.

Ancaq milyonlarla insan itkisindən sonra epidemiyadan zərər çəkmiş ölkələr sürətlə inkişaf edib və bu gün onlar dünyanın ən varlı dövlətləri sırasındadırlar.

O dövrdə bubonik vəbaya yoluxanların çoxu kənd sakinləriydi və bu, torpaq sahiblərinin işçi qüvvəsi sarıdan ciddi problemlərlə üzləşməsinə gətirib çıxarmış, sağ qalmış kəndlilərə onlardan daha çox əməkhaqqı tələb etmək imkanı qazandırmışdı.

Beləliklə, mülkədarların kəndliləri borclarını ödəmək üçün işlətdiyi feodal sistem parçalanmağa başlamış, Qərbi Avropa daha müasir, ticarət yönlü və nəğd ödəməli yeni sistemə yönəlmişdi.

İnsanları işlətmək artıq daha çox xərc tələb etdiyi üçün işverənlər onları əvəz edəcək qənaətcil texnologiyalara investiya ayırmaq qərarına gəlmiş; beləcə, sənayeləşmənin önü açılmışdı.

Vəba epidemiyasının Avropa imperializmini cəsarətləndirməsi fikri burdan qaynaqlanır.

O vaxta qədər dəniz səyahətləri və icadlar təhlükəli hesab olunurdu. Ancaq vəba nəticəsində kütləvi ölümlər insanları uzun dəniz səyahətlərinə çıxmağa meylləndirmiş, bu isə Avropa müstəmləkəçiliyinin yayılmasına təkan vermişdi.

İqtisadiyyatı müasirləşdirmək, texnologiyalara vəsait ayırmaq və xaricə səyahətləri təşviq etmək sayəsində Qərbi Avropa zamanla dünyanın ən güclü regionlarından birinə çevrilib.

Amerikada çiçək xəstəliyi və iqlim dəyişikliyi

XV əsrdə Amerika qitəsinin müstəmləkəyə çevrilməsi çox sayda insanın ölümüylə nəticələnib və bu, iqlim dəyişikliyinin səbəblərindən biri kimi də göstərilir.

University College London alimlərinin araşdırmasına görə, təkcə XIV əsrdə dünya əhalisinin 10%-inin yaşadığı ərazidə 60 milyon insandan cəmi 5-6 milyonu sağ qalıb.

Bu ölümlərin çoxuna müstəmləkəçilərin “gətirdiyi” xəstəliklər səbəb olub.

Ən çox insan tələfatına çiçək xəstəliyi yol açıb. Sonrakı yerlərdə bubonik vəba, malyariya, qızdırma və xolera epidemiyaları gəlir.

Bu xəstəliklər dünyanın digər bölgələrinə də zərər vurub.

Sağ qalmış az sayda insan torpaq sahələrinin hamısında əkin işləri apara bilmədiyi üçün çox böyük sahələr meşəyə və ya çöllüyə çevrilib.

Təxminən 560 min kvadrat kilometrlik ərazi, yəni az qala Keniya böyüklüyündə sahə belə dəyişiklərə məruz qalıb.

Alimlər hesab edirlər ki, vulkanik partlayışlar və günəş aktivliyinin azalmasıyla yanaşı, “Kiçik buz dövrü” adlandırılan temperatur azalması həm də bu hadisəylə bağlıdır.

Maraqlıdır ki, qıtlıqdan ən az əziyyət çəkən Avropa nəticə etibarilə bundan ən çox təsirlənən yer olub.

Sarı qızdırma və Haitinin Fransaya üsyanı

Haitidə meydana gələn epidemiya Fransanın Şimali Amerikadan çıxmasıyla nəticələnib. Ardınca o ərazidə getdikcə böyüyən və güclənən dövlət ABŞ olub.

1801-ci ildə avropalı müstəmləkiçilərə qarşı bir neçə üsyan baş verdikdən sonra Haitidə hakimiyyətə Fransayla əməkdaşlıq edən Toussaint Louverture gəlib.

Fransa lideri Napoleon Bonaparte hakimiyyətdə ömürlük qalacağını açıqlayandan sonra bütün adaya nəzarəti ələ keçirmək üçün Haitiyə onminlərlə əsgər göndərib.

Döyüş meydanında uğur qazanan Fransa əsgərlərinin qarşısını sarı qızdırma kəsib: epidemiya nəticəsində 50 min əsgər, zabit, həkim və dənizçi həlak olub, geriyə ancaq 3000 nəfər qayıda bilib.

Avropalıların Afrika mənşəli xəstəliyə qarşı təbii immunitetləri olmayıb. Silahlı qüvvələri dağılan və demoralizasiyaya uğrayan Napoleon Haitini tərk etməklə yanaşı, Şimali Amerikayla bağlı bütün planlarından vaz keçib.

Haitidəki üsyanı yatırmaq üçün başlatdığı uğursuz hərbi əməliyyatdan cəmi 2 il sonra o, 2 milyon kvadrat metrdən çox ərazini ABŞ-a satmaqla (Tarixdə “Luiziana alveri” olaraq bilinir) bu gənc ölkənin iki dəfə böyüməsinə fürsət verib.