Göllərin sürətli tənəzzülü: İqlim böhranı dərinləşir
Yer üzündə 100 milyondan çox göl mövcuddur və əsrlər boyu insan həyatının ayrılmaz hissəsi, içməli suyun əsas mənbəyi olub. Lakin son onilliklərdə bu həyati ekosistemlərin çoxu ciddi təhlükə ilə üz-üzədir. İqlim dəyişikliyi, çirklənmə və su ehtiyatlarının həddindən artıq istifadəsi nəticəsində göllərin siması dəyişir – bəziləri quruyaraq duz səhrasına çevrilir, bəziləri daşqınlarla dolur, digərləri isə çirklənmə nəticəsində rəngini dəyişir.
İqlim dəyişikliyi: su dövranı dağılır
BMT-nin iqlim üzrə beynəlxalq ekspertləri bildirir ki, qlobal istiləşmə nəticəsində buxarlanma artır, yağıntıların bölgüsü dəyişir. Məsələn, Cənubi Afrikanın Keyptaun şəhərində 4,7 milyon insan susuz qalmaq təhlükəsi ilə üzləşmişdi. Keniyada yerləşən Turkana gölünün daşması isə 15 milyon insanın həyatına təhdid yaradır. Dağlıq bölgələrdə buzlaqların sürətlə əriməsi “buzlaq göllərinin dağılması” adlı təhlükəli fəlakətlərin ehtimalını artırır.
İnsan fəaliyyəti: gizli düşmən
UNEP-in (BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı) rəsmisi Diana Kopanskiyə görə, göllərin tənəzzülündə ən az iqlim dəyişikliyi qədər dağıdıcı amil insanın özüdür. Çayların istiqamətinin dəyişdirilməsi, hidroelektrik bəndlərin tikilməsi və kənd təsərrüfatında həddən artıq su istifadəsi gölləri məhv edir.
Məsələn, Mərkəzi Asiyadakı Aral dənizi bir vaxtlar dünyanın dördüncü ən böyük gölü idi, lakin çayların yönləndirilməsi nəticəsində səhraya çevrildi. Boliviyadakı Popo gölü də eyni taleyi yaşadı.
UNEP və UN-Water-in 2024-cü il hesabatına görə, dünyada 364 hövzədə göllər kiçilir və ya tamamilə yox olur, bu isə 93 milyon insana təsir göstərir.
Çirklənmə: yavaş, amma öldürücü təhlükə
Təmizlənməmiş tullantılar və kənd təsərrüfatı axıntıları gölləri zəhərləyir. Azot və fosfor kimi maddələr suda zəhərli yosunların çoxalmasına, balıqların kütləvi tələf olmasına və oksigensiz “ölü zonaların” yaranmasına səbəb olur.
Afrikanın ən böyük gölü olan Viktoriya gölü bunun bariz nümunəsidir – burada bakteriyaların çoxalması nəticəsində suyun rəngi yaşıl olub. UNEP-in tədqiqatı göstərir ki, dünyadakı böyük göllərin dörddə biri bulanıqlaşıb, 15 faizi isə həddindən artıq üzvi maddə ilə çirklənib.
Çıxış yolu varmı?
Göllər Yer üzündəki içməli suyun 90 faizini saxlayır, təxminən 60 milyon insan isə dolanışığını birbaşa onlardan əldə edir. Buna baxmayaraq, alimlər vəziyyətin hələ də düzələcəyi qənaətindədir. Təklif olunan əsas addımlar bunlardır:
-
Su ehtiyatlarının inteqrasiyalı idarə olunması – kənd təsərrüfatı, sənaye və digər sektorlar arasında balanslı bölgü.
-
Hövzə mərkəzli yanaşma – yerli icmaların, fermerlərin və özəl sektorun prosesə cəlb edilməsi.
-
Davamlı monitorinq – suyun keyfiyyəti və həcminin daimi izlənməsi.
Bu tədbirlər “Kunminq–Monreal Qlobal Biomüxtəliflik Çərçivəsi”nin bir hissəsidir. Sənədə görə, ölkələr 2030-cu ilə qədər daxili su hövzələrinin, o cümlədən göllərin ən azı 30 faizini qorumaq və bərpa etmək öhdəliyi daşıyır.
“Elm və texnologiya var, iradə çatmır”
Diana Kopanski bildirib:
“Bizim bu vəziyyəti dəyişmək üçün kifayət qədər elm və texnologiyamız var. Əskik olan yeganə şey gölləri qorumaq üçün ciddi siyasi iradədir.”
