Prezident Tayyip Ərdoğan’ın xəyallarını qurduğu, hətta milliyyətçi tərəfdaşlarının “Turan Dəhlizi” deyərək şişirtdiyi Zəngəzur Dəhlizi layihəsinə ABŞ Prezidenti Donald Trump sahib çıxıb.
“Amerikalıların sahib çıxdığı hər şey eyni zamanda bizimdir” düşüncəsi ilə hərəkət edən atlantikçilər üçün bu, problem olmaya bilər.
Lakin Naxçıvan ilə Azərbaycan arasında nəzərdə tutulan nəqliyyat xəttinin “Trump Beynəlxalq Sülh və Rifah Dəhlizi” (TRIPP) adı altında amerikalılara verilməsi, Qafqazdakı tarazlığın pozulmasında başlıca rol oynadığını deyən, “Bir millət, iki dövlət” ifadəsini şüar edən və Ermənistanla normallaşmanı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev’in oyun planlarına buraxan Türkiyə üçün bir məğlubiyyətdir.
2020-ci ildə əldə olunan razılaşma çərçivəsində nəqliyyat xətlərinin açılmasına rəhbərlik etməli olan, lakin İrəvan və Bakı’nın Trans-Qafqaziyadakı rus təsirinə qarşı atdıqları addımlara yetərli və ağıllı cavablar verə bilməyən Rusiya üçün də bu, məğlubiyyətdir.
Qonşuların qarışıqlığı
İkinci Qarabağ müharibəsindən bəri, Azərbaycan və Ermənistan arasında müzakirə edilən sülh müqaviləsi “Zəngəzur Dəhlizi” ilə strateji bir məna qazanacaqdı.
Ancaq 3+3 formatına daxil olan ölkələrin prioritetləri və narahatlıqları tam bir qarışıqlıq idi.
Ərdoğan’ın planına görə, bu dəhliz vasitəsilə Türkiyə birbaşa Azərbaycana çıxış əldə edəcək, Xəzər dənizi üzərindən Türk dünyasına, ordan da Çinə bağlanacaqdı. Ərdoğan, Çin’in “Kəmər və Yol” təşəbbüsünün bir hissəsi olan Orta Dəhlizi də Türkiyə mərkəzli “Pekin’dən Londra’ya fasiləsiz bağlantı” kimi təqdim edənlərin başında gəlirdi. Zəngəzur Dəhlizi də bəlkə Orta Dəhlizə əlavə cazibə qatacaqdı.
İran isə bu dəhlizi strateji təhdid olaraq qəbul etdi.
İran siyasətində və mediasında ön plana çıxan qiymətləndirmələr olduqca sərt idi:
-
İrəvan’ın nəzarəti xaricində açılacaq bir dəhliz, İran’ın Ermənistanla olan sərhədini ortadan qaldıracaq və Qafqaza çıxış imkanlarını məhdudlaşdıracaq.
-
İran, Avropa və Asiya arasında tranzit marşrut olma mövqeyini itirəcək, yükdaşıma gəlirlərindən məhrum olacaq.
-
Bu dəhliz NATO’nun İran’ı mühasirəyə alma strategiyasının davamıdır. Həmçinin İsrail’in İran sərhədlərinə yaxınlaşma planlarına xidmət edəcək.
-
Marşurt eyni zamanda Türkiyə üçün Turan Dəhlizi funksiyasını daşıyacaq, İran’ın Orta Asiyadakı mövqeyi onun əleyhinə çevriləcək.
Bu fikirlərə əsaslanaraq, İran Milli Ali Təhlükəsizlik Şurası Zəngəzur Dəhlizini “kritik bir qırmızı xətt” elan etdi.
Yeni marşrut İran kimi Gürcüstan’ın da əhəmiyyətini azaldır.
Bakı–Tiflis–Ceyhan Neft Kəməri, Trans-Anadolu Təbii Qaz Boru Kəməri və Bakı–Tiflis–Qars Dəmir Yolu Ermənistan–Azərbaycan münaqişəsinə görə Ermənistanı kənarda qoyan və Gürcüstana strateji dəyər qazandıran layihələr idi.
Rusiyanın yanaşması isə seçimlərə görə bəzən çevik, bəzən sərt ola bilərdi.
Nəqliyyat xətlərinin qurulmasını nəzərdə tutan 2020 atəşkəs razılaşması, nəticə etibarilə Rusiyanın vasitəçiliyi ilə əldə olunmuşdu. Yəni Rusiya yeni prosesin də əsas oyunçusu idi. Çünki Qarabağda yerləşən sülhməramlı qüvvələrdən əlavə, nəqliyyat xətlərində də Rusiyanın rolu mərkəzi idi.
Bu, bir neçə nəqliyyat xəttini əhatə edən yanaşma idi. Naxçıvan marşrutu Ermənistan və Azərbaycanı Rusiyaya bağlayan digər yollarla birlikdə dəyərləndirilirdi. Bakı, İrəvan və Naxçıvan bağlantılarını təmin edən tarixi Qafqaz Dəmir Yolunun yenidən fəaliyyətə başlamasını da istəyirdi. Razılaşmada Zəngəzur marşrutu məcburi şərt kimi yer almırdı.
Qarabağ üzərindən İrəvan bağlantısı ilə Naxçıvana nəqliyyat xətti açmaq da mümkündür və bu, iki ölkə üçün bəlkə də daha praktik bir variant ola bilərdi. Üstəlik, Naxçıvanı Azərbaycana bağlayacaq yollar Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin (FSB) nəzarətində olacaqdı. Yəni Rusiya üçün problem yaratmayan belə bir dəhliz planı onun bölgədəki müdiriyyətini möhkəmləndirirdi.
Azərbaycan isə bu yolun yalnız öz nəzarətində olmasında israr edirdi. Bakıya görə, Naxçıvana gedən heç bir azərbaycanlı və ya nəqliyyat vasitəsi Ermənistanın nəzarətindən keçməməli idi.
İrəvan isə öz suverenlik hüquqlarının qorunmasını əsas götürürdü. Gömrük nəzarətinin olması vacib sayılırdı. Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyan, Əliyevin şərtlərini suverenliyin təhvil verilməsi kimi qiymətləndirib rədd etdi.
Bu mərhələdə nəqliyyat xətləri məsələsi Əliyevin təkidi ilə Zəngəzur marşrutuna endirildi. Paşinyan isə məsələni “hansı variant Rusiyanın Ermənistan üzərində təsirini azaldar” baxımından dəyərləndirirdi.
Paşinyan 2018-ci ildə seçildiyi vaxtdan bəri Ermənistanın ənənəvi müttəfiqi Rusiya ilə məsafə saxlamağa çalışır. Avropa İttifaqına inteqrasiya hədəfini açıq şəkildə dilə gətirir. ABŞ və Böyük Britaniya kəşfiyyat xidmətləri çoxdan Rusiyanın yerini tuta biləcək şəkildə İrəvanda möhkəmlənib. Avropa İttifaqının müşahidəçilərinə də ölkə qapılarını açıb.
İrəvan Beynəlxalq Hava Limanında yerləşən rus sərhədçiləri geri çağırılıb. ABŞ ilə birgə hərbi təlimlərə start verilib.
Paşinyan, rayonların və Qarabağın itirilməsini böyük məsələ etmədən, nəqliyyat yolları şərtini qəbul edib Azərbaycanla barışmağa, ardınca Türkiyə ilə tam normallaşmaya getməyə, bu yolla da Rusiyanın təsirindən qurtulmağa çalışırdı.
Əliyev də Azərbaycan təyyarəsinin ruslar tərəfindən “səhvən” vurulmasından sonra bir növ hesablaşma atmosferinə girdi. Rusiyanın kriminal qruplara qarşı ölümcül əməliyyatı bu qarşıdurmanı daha da dərinləşdirdi. O, Türkiyə və İsrailin dəstəyinə arxalanaraq oyununu böyütdü və Rusiyanın Qafqaz siyasətindəki tarazlığı pozdu.
Bu arada, Gürcüstandan Rusiyaya daşınan yüklər üçün Abxaziya və Cənubi Osetiya marşrutlarında fəaliyyət göstərən beynəlxalq şirkətlərin nəzarət modelinə əsaslanan bir sistem müzakirəyə açıldı. Bu proses nəticəsində Əliyev və Paşinyan özlərini Trump’ın masasında tapdılar.
Nəticədə Paşinyan–Əliyev tandemi Rusiyanı kənarda qoyan bir yola girdi.
Uduzanlar – Qazananlar
Rusiya, Ukrayna ilə məşğul olduğu bir vaxtda, Suriyadan sonra indi də Trans-Qafqaziyada bıçaq zərbəsi aldı.
Bu, həm İran, həm də Rusiya üçün əhatə strategiyasıdır. İranın təhdidkar siyasətinin hədəfi əvvəllər Bakı idi; indi isə qarşısında Vaşinqton dayanır.
Qazanan tərəf – ABŞ rəhbərliyində NATO, Avropa İttifaqı və arxa planda İsraildir.
İran mediasında yayılan şərhlərə görə:
-
Dəhlizin Amerika şirkətlərinə verilməsi, ABŞ və İsrailin İranın şimal-qərbində əməliyyat bazası qurması deməkdir.
-
Layihə, İran əleyhinə casusluq dəhlizinə çevrilə bilər.
-
Dəhliz, Trans-Qafqaziyadakı güc balansını dəyişə bilər.
İran Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycan ilə Ermənistan arasında imzalanan sülh razılaşmasını alqışladı. Amma Trump Dəhlizinə qarşı çıxdı. Xüsusilə ortaq sərhədlər yaxınlığında xarici müdaxilənin mənfi nəticələrindən narahat olduqlarını bildirdi.
Ali dini lider Əli Xameneyinin müşaviri Əli Əkbər Vilayəti isə daha sərt danışdı:
“İran, Rusiyanın yardımı olsun ya da olmasın, ABŞ nəzarətində dəhlizin qurulmasına imkan verməyəcək. Cənubi Qafqaz, Trump’ın kirayəyə götürəcəyi daşınmaz əmlak deyil. Lazım gələrsə, ABŞ muzdlu əsgərlərinin məzarlığına çevriləcək.”
İranın hərbi baxımdan təhdidkar davranışı əvvəllər Azərbaycanı belə yolundan döndərə bilməmişdi. İndi isə ABŞ işə qarışdıqdan sonra bu təhdid nə qədər təsirli ola bilər?
Məlum olduğu kimi, İran Zəngəzur’a qarşı Araz Dəhlizi layihəsini ön plana çıxarırdı. Zəngəzur tıxandıqda Bakı ilə Tehran arasında bu mövzuda yaxınlaşma baş verdi. Araz üzərində körpü tikintisi ilə alternativ marşrut reallaşmağa başladı.
Zəngəzur Dəhlizi 43 kilometr, Araz Dəhlizi isə 60 kilometri İran ərazisindən keçməklə 107 kilometr uzunluğundadır. Ərdoğan da 2023-cü ildə demişdi ki, əgər Ermənistan Zəngəzur Dəhlizini qəbul etməzsə, Araz Dəhlizi işə düşə bilər. Əslində, Zəngəzur qeyri-müəyyənlik içində ilişib qaldığı bir vaxtda, Araz Dəhlizi artıq faktiki şəkildə inşa edilirdi.
Burada açıq görünür ki, işə ABŞ-nı cəlb etməklə, bir tərəf Rusiyaya, digər tərəf İrana qarşı qoruma qalxanı yaradılmaq istənir.
Trampa xas tərz: Sülh müqaviləsini imzalamadan sülhün PR-ı
Bu qədər söz-söhbətdən sonra, gəlin baxaq, Vaşinqtonda əslində nəyə imza atılıb?
Trump bir neçə ildir hazırlanan və mart ayında yekunlaşan sülh razılaşmasını təqdim etmə fürsətini heç kimə buraxmadı.
Lakin burada imzalanan sənəd bir sülh müqaviləsi deyil. İmzalanan sənəd, Paşinyan və Əliyev’in sülh müqaviləsini imzalama niyyətlərini ifadə edən bir anlaşma memorandumudur. Trump isə vasitəçi və şahid kimi sənədə öz imzasını əlavə edib.
Azərbaycan tərəfi hələ də Ermənistan Konstitusiyasının dəyişdirilməsi ilə bağlı əlavə şərt irəli sürür. Əliyev, Qarabağ üzərində hüquq iddiası yaradan maddələrin konstitusiyadan çıxarılmasını gözləyir.
Bundan başqa, Vaşinqton masasında Qarabağdan çıxarılan ermənilərin geri qayıdışı və bütün regional nəqliyyat yollarının açılması məsələsi hələ də qeyri-müəyyəndir. Ən azından indiyədək bu mövzularla bağlı ictimaiyyətə konkret məlumat açıqlanmayıb.
