Berlin İmam Rza İslam Mərkəzi Axundu Höccətül-İslam Şeyx Səbahəttin Türkyılmaz sonuncu yazısında “Türkiyədə Sekulyar Şiəlik və Cəfəri Dini İşləri” başlığı ilə qələmə aldığı yazısında, bu mövzunu Türkiyədəki Şiəliyin tarixi, “Azərbaycanlıların “Milliyətçi Cəfəriliyə”çevrilməsi, “hakimiyyətin yanında olma təlaşı” və “Sekulyar Cəfərilik başlıqlarıyla ələ aldı
Şeyx Səbahəddin Türkyılmazın yazısı:
Bakı-Təbriz-İğdır üçbucağında yerləşən azərbaycanlıların yaşadığı bölgələr Səfəvi və Qacar dövlətlərinin süqutundan sonra üç ölkə (İran,Rusya və Osmanlı) sərhədləri içərisində qalmış olub- “qismətin cilvəsi deyək- olduqları ölkələrin vətandaşlığını almışlardır. Digər bir ifadə ilə Səfəvilər Dövlətini quran azərbaycan türkləri İran coğrafiyasında siyasi və məzhəbi birliyi qorumuş, 235 (1501-1736) il boyunca indiki İrana əlavə olaraq Əfqanıstandan İraqa, Cənubi Qafqazdan Hind Okeanına qədər geniş bir bölgədə hakimiyyət qurmuşlardır.
Yenə azərbaycan türkləri kökü olan Qacarlar Dövləti (1796-1925) illərində İran coğrafiyasının Araz çayının şimalında qalan bölgələri Çar Rusiyası tərəfindən işğal edilmişdir. 1917 Bolşevik çevrilişi ilə Çar Rusiyasının dağılmasını fürsət bilən azərbaycan türkləri 1918-ci ildə qısa müddətli də olsa müstəqillik elan etmiş olsalarda 1990 ilinə qədər Sovetlər Birliyinə tabe olmuşlardır. SSR-nin dağılması birlikdə 1990-cu ildə Bakı mərkəzli Azərbaycan Respublikası müstəqilliyən qovuşmuşdur.
Bugünkü Türkiyə coğrafiyasında yaşayan azərbaycan türk toplumu isə ya Osmanlı-İran sərhədlərinin müəyyən edilməsi ilə sərhədin Türkiyə tərəfində qalmış və yaxud da Rus-Osmanlı, Rus-İran müharibələri zamanı Şimaldan Osmanlı torpaqlarına köç etmişlərdir.
“Azərbaycanlıların böyük bir hissəsi, istər yaşadıqları coğrafi ərazi baxımından, istərsə də əhali baxımından olsun, İranda yaşayır və siyasi, ictimai, iqtisadi və mədəni cəhətdən bu ölkənin ən təsirli təbəqələrindən birini təşkil edirlər.”
“Türkiyəli azərbaycanlılar yerləşdikləri bölgə baxımından həssas bir mövqedədirlər. Bir tərəfdən tarixi düşmən sayılan Ermənistanla sərhəddə, digər tərəfdən ortaq tarixə və inanca malik olduqları İrana yaxın sərhəd bölgələrində yaşamaları və eyni zamanda kürdlərin çoxluqda olduğu Şərqi Anadolu bölgəsində yerləşmələri Türkiyə azərbaycanlıları üzərindəki həssaslığı istər-istəməz artırır.”
“Bu həssas coğrafiyada yaşamağın yaratdığı mövcud siyasi-ictimai şərait azərbaycanlıların çiyinlərinə ağır bir yük qoymuş və onlar keçmişdən bəri özlərini qoruyacaq bir gücə sığınmaq məcburiyyətində qalmışlar. 60-cı illərdən etibarən isə irqçi və millətçi şüarlarla aldadılmış, çox vaxt siyasi partiyaların məqsədlərinə vasitə edilmişlər. Vətən, bayraq, milli birlik kimi şüarlarla yanaşı, dövləti, ordunu və hakimiyyəti həddindən artıq ucaldan düşüncə tərzi getdikcə məzhəbi kimliklərini kölgədə qoymuşdur.”
“Türkiyəli azərbaycanlılar bütün bu təzyiqlərə baxmayaraq, özlərini hər zaman Əhli-Beyt (ə) sevəni və tərəfdarı kimi tanıtmağı münasib bilmişlər. Əhli-Beyt məktəbinin təlimləri olan sevgi, dözümlülük, məhəbbət, qardaşlıq, birlik və bərabərlik kimi dəyərlərə sadiq qalmağı üstün tutmuşlar.”
“70-ci illərdən etibarən, həyat şəraitinin çətinləşməsi ilə yaşadıqları bölgələrdən çıxaraq Türkiyənin dörd bir yanına köç etmiş, getdikləri yerlərdə inşa etdikləri məscidlər ətrafında öz kimliklərini qorumağa çalışmışlar. Qonşuları ilə aralarında məzhəb məsələləri və fiqhi fərqliliklər meydana çıxanda, özlərini Cəfəri məzhəbinə mənsub müsəlmanlar kimi tanıtmışlar.”
“‘Cəfəri’ anlayışı daha çox fiqhi-ibadi yönü ağır olan və adətən Əhli-Sünnə tərəfindən İmamiyyə məzhəbinə mənsub olanlara verilən bir addır. Çünki Hənəfi, Şafii, Maliki və Hənbəli kimi sünni məzhəblər İmam Cəfər Sadiq (ə) dövrünə təsadüf etdiyinə görə, Peyğəmbər (s), İmam Əli (ə) və onlardan sonra gələn məsum imamlarla başlayan İsnə-Əşəriyyə, yəni İmamiyyə məzhəbinə ‘Cəfəri məzhəbi’ deməyi üstün tutmuşlar. Türkiyəli azərbaycanlı şiələr də beləliklə İmam Cəfər Sadiq (ə) adını istifadə etməyə öyrəşmişlər.”
“Dünya miqyasında, xüsusilə də bölgədə baş verən siyasi və ictimai proseslər istər-istəməz Türkiyəli azərbaycanlıları da yeni bir dəyişikliyə məruz qoymuşdur. Qlobal və regional dəyişikliklər Cəfərilərin bu dəyişikliklər qarşısındakı mövqelərinə də təsir etmişdir.”
“İranda baş verən İslam inqilabı ilə başlayan oyanış, işğal və istismara qarşı müqavimət əvvəlcə Qərbi Asiya və Şimali Afrika ölkələri olmaqla, bütün dünyada dərin təsirlər buraxmış, ardınca gələn ‘Ərəb Baharı’ prosesi isə bir çox ölkədə müxtəlif müsbət və mənfi dəyişikliklərə zəmin yaratmışdır.”
“Bölgədə baş verən bu dəyişiklik prosesi zamanı Türkiyəli azərbaycanlılar tədricən şiə kimliyinə doğru yönəlməyə başladılar. Dünyadakı müstəbidlərə qarşı bu müqavimət və oyanışı dəstəkləyən, onları təşviq edən ölkənin İran olması və İran deyildikdə ağla gələn ilk anlayışların inqilab, müqavimət, müstəbidə qarşı mübarizə və şiəlik olması istər-istəməz təkəbbür qarşısında bir mövqe ortaya qoymağı zəruri edirdi. Beləliklə, xüsusilə gənc nəsil azərbaycanlı/Cəfərilər də ‘biz də şiəyik’ deməyə başladılar.”
Azərbaycanlıların “Milliyyətçi Cəfəriliyə” dönüşümü
Azərbaycanlılardan başqa Türkiyəli digər şiələrin İslam İnqilabından sonra varlıqlarını daha aydın şəkildə hiss etdirmələri, şiəliyin daha yüksək səslə ifadə olunmasına kömək edirdi. “Şiə kimliyini” daha çox universitet tələbələri, savadlı təbəqə və siyasi fəallar istifadə etməyə başladılar. Çünki artıq dünyada anti-imperialist şüarlar, siyasi mövqelər və küçə etirazları inqilabçı təbəqəni də hərəkətə gətirmişdi. Yəni anti-imperialist duruşun, imperial gücə qarşı dirənişin simvoluna çevrilən “şiə kimliyi”nin işlədilməsi təsadüfi deyildi.
Türkiyədəki azərbaycanlı icmasında dini nüfuz sahibi kimi tanınan din xadimlərinin əksəriyyəti və kənd yerlərindəki xalq, Məktəbə ibadi və fiqhi baxımdan yanaşdıqları üçün “Cəfəri kimliyini” istifadə etməyi üstün tuturdular.
Yaşadıqları bölgə baxımından milliyyətçiliyə meyl edən amillər üstün idi. Ən kiçik bir hücumla qarşılaşdıqları zaman dərhal müdafiə mövqeyinə keçərək irqçi və millətçi ifadələr işlətmək artıq bir seçim halına gəlmişdi.
Digər tərəfdən, tarixi, coğrafi, məzhəbi və etnik vəziyyətlərdən qaynaqlanan narahatlıq və çəkinmələrdən qurtulmaq üçün müraciət edilən ən etibarlı üsullardan biri də ifrat dövlətçi düşüncə idi.
Azlıqda qalma, fərqli olma psixologiyası təzyiq və boğulma qorxusunu da özü ilə gətirdiyindən, nəticədə özlərini irqçi və millətçilərin qucağında tapdılar. “Vətən xaini” damğası yeməmək ən böyük qorxuya çevrildi. Bu narahatlıqların nəticəsində “Milliyyətçi Cəfərilik” meydana gəldi.
Dindar təbəqədən olmayan azərbaycanlılar qeyd edilən səbəblər ucbatından on illərlə əvvəlcədən artıq millətçi kimliyə bürünmüşdülər. Lakin dindar kəsimin çox az bir hissəsi – xüsusilə də İslam İnqilabından sonra – millətçiliyə meyl göstərmişdi.
Cəmiyyətdə fəal rol oynaması, xalqı maarifləndirməsi gözlənilən alimlərin dövrün gedişatını düzgün qiymətləndirə bilməməsi, qlobal və regional dəyişiklikləri nəzərə almamaları nəticəsində 30–40 il sonra bəzi alimlərin ətrafında “Milliyyətçi Cəfəri” bir nəsil meydana çıxdı.
İslam İnqilabı ilə birlikdə ortaya çıxan yeni paradigma və dünya görüşü ilk növbədə universitet gənclərini təsirləndirmişdi. Böyük şəhərlərdə şüurlanan universitet tələbələri ilə məscid din xadimləri arasında fikir ayrılığı yaranırdı. Başqa sözlə, məscidlər və din adamları dövrün sürətinə çatmırdı.
Bir tərəfdə “Milliyyətçi Cəfərilər”, digər tərəfdə isə “İnqilabçı Şiələr” var idi. Bu qütbləşmə zahirən mənfi görünsə də, əslində yeniliyi cəmiyyətdə qəbul etdirməyin doğurduğu ağrılı bir keçid dövrü idi. Türkiyəli dindar azərbaycanlılar yavaş-yavaş öz qəliblərini qırıb açılmağa başlayırdılar. Tabular da sarsılmağa başlamış, monopoliya, yuxarıdan əmr, “abilik” kimi klassik ənənələr artıq təsirini itirirdi.
Hakimiyyətin yanında olma tələskənliyi
Qlobal dəyişikliklər, xüsusilə də Qərbi Asiyada baş verən hadisələr, müqavimət cəbhəsinin getdikcə güclənməsi, Fələstin–Qəzza məsələsi hər kəsin diqqətini cəlb etmişdi. Heç kim bu hadisələrə biganə qala bilmirdi. Hər kəs bir söz deməyə, öz mövqeyini göstərməyə məcbur idi.
Milliyyətçi Cəfərilər “vətən, bayraq, millət, Sakarya” kimi şüarlarla çoxdan hakimiyyətin orbitinə daxil olmuşdular. Hakimiyyət nə deyirdisə, o doğru sayılırdı; vəzifəlilər nə qərar vermişdisə, ona tabe olunmalı, etiraz edilməməli idi.
İnqilab və Dirəniş xəttində olan Şiələrin bir hissəsi də zamanla dəyişməyə başladı; gücün, sərvətin, vəzifə və kreslonun cazibəsi onları da məftun etmişdi. Əvvəllər siyasi iqtidarla və partiyalarla əməkdaşlıq edənlər “İnqilab xəttinə” xəyanət etmiş sayılırdı. Lakin zaman keçdikcə hakimiyyətin verdiyi imkanlar və asanlıqlar nəticəsində çoxları liberallaşmağa başladı, rejim “qanuni”, hakimiyyət isə “ortaq paylaşım mərkəzi”nə çevrildi.
Hakimiyyətin cazibə dairəsinə girdikdən sonra artıq “Cəfəri kimliyini” ya da “Şiə kimliyini” istifadə etməyin fərqi qalmamışdı.
Səbəb də bəlliydi: konyunktura, məsləhət, dövrün şərtləri – deyə-deyə bir də baxdıq ki, hakimiyyətin qucağında oturmuşuq.
Söyləm anti-imperialist, anti-sionist idi. Anten quraşdırılmışdı, amma səs var, görüntü yox idi.
Bu vəziyyətdə Vilayət xətti Şiəliyin doğması qaçılmaz olmuşdu. Az sayda da olsa, bəziləri yeni baxış bucağı təklif etməyə başladı. Onlar, görünür, “konyunktura”, “məsləhət”, “şəraitin gətirdiyi məcburiyyətlər” kimi divarları yıxmağa qərarlı idilər.
Qısacası, yuxarıda qeyd edilən dəyişikliklərin nəticəsində, artıq heç cür qəbul edilə bilməyəcək bir nöqtəyə gəlinmişdi.
Sekulyar Cəfərilik
Sekulyar ölkələrdə dinin təşkilatlanma formasını anlamadan Türkiyədəki Cəfərilərin bu gün gəldiyi mərhələni dərk etmək mümkün deyil.
Avropa dövlətləri sekulyar sistemə əsaslanır. Bu sistemdə din işləri “dini cəmiyyətlərə” həvalə olunur. Dini mərkəzlərin və ibadət yerlərinin tikilməsi, onların ehtiyaclarının qarşılanması, din xadimlərinin təhsili və təminatı bu cəmiyyətlərin üzərinə düşür.
Xristian dini cəmiyyətlər görünüşdə müstəqil olsalar da, mahiyyət etibarilə sekulyar dövlətə bağlıdırlar. Prinsip və qaydaları dövlət müəyyən edir; ibadət, dua, nikah, dəfn kimi dini mərasimləri isə həmin cəmiyyət tənzimləyir.
Yəhudi dini cəmiyyətlərinin quruluşu bir qədər fərqlidir. Onlar azlıqda olduqları ölkələrdə birləşərək “Yəhudi Cəmiyyəti” adı altında fəaliyyət göstərirlər. Yüksək dini orqanlar öz qaydaları çərçivəsində din xadimlərini yetişdirir və vəzifəyə təyin edirlər.
Bu cəmiyyətlər yaşadıqları ölkələrdə hər sahədə xüsusi statusa malikdirlər. Onlar nə mahiyyət, nə də təşkilati baxımdan dövlətə tabe deyillər.
Qərb sekulyar ölkələrində din dövlət işlərindən ayrıdır, lakin eyni zamanda dövlətin nəzarəti altındadır.
Türkiyədəki Cəfəri alimləri indiyədək şiə ənənəsinə uyğun şəkildə hərəkət etmiş, heç bir hökumətə, quruma və ya partiyaya bağlı olmamışlar. Məktəbin prinsiplərinə sadiq qalaraq “Sirati-Uləma” prinsipini izləyib ənənəni qorumuşlar.
Lakin son illərdə dövlət və siyasət sahəsinə daxil olduqdan sonra bəzi alimlər partiyalarla, hakimiyyətlə və ya müxalifətlə münasibətlər qurmaqdan çəkinməmişlər. Dövlətin və hakimiyyətin cazibə dairəsinə girdikdən sonra insanın mənəvi ekoloji quruluşu da tədricən dəyişir — mövsümlər kimi zamana görə dəyişiklik baş verir. Dini meyarlar yerini dövlət maraqlarına verir, siyasi meyarlar ölçü vahidinə çevrilir. Belə vəziyyətdə artıq prioritet dövlət və hakimiyyət olur.
Dövlətin təminatı və himayəsi altında, onun əmrləri ilə fəaliyyət göstərməyə başlayan bir dini quruluş olarsınız — yəni dövlət dindən və imandan əvvəl gəlir.
Bu düşüncənin terminologiyası da formalaşdırılıb: “Dövlət hər şeydən üstündür”, “Dövlət nə deyirsə, o doğrudur”, “Heç kim dövlətin fövqündə deyil”, “Dövlət olmasa, din də olmaz”, “Biz dövlətə bağlıyıq”, “Din dövlətin himayəsində olmalıdır” kimi ifadələr “sekulyar şiəliyin” doğuluşunu xəbər verir.
Bu mərhələdən sonra artıq düşünülən tək məsələ bu olur: “İndi Cəfərilərin dini işlərini dövlətin çətiri altında necə davam etdirə bilərəm?”
Qanuni maneələrə baxıldıqda, iş bir qədər çətinləşir. Çünki dövlət bütün dini işləri “Dövlətin dini işlərə nəzarət orqanı”na həvalə edib. Əgər bu qurumla eyni məzhəbi paylaşmırsansa, onun səlahiyyətini tanımırsansa, sənə bir “ara forma” təklif olunur və ya sən özün belə bir ara çıxış yolu axtarırsan.
Dövlətin dini orqanına tabe olmayan, lakin birbaşa Prezidentə və ya hər hansı bir nazirliyə bağlı yeni bir “idarə” yaradılması da təklif edilə bilər. Adı və statusu nə olursa-olsun, əsas olan odur ki, bu qurum dövlətin çətiri altında Cəfərilərin dini işlərini idarə etsin.
Son zamanlar Cəfərilər adından aparılan fəaliyyətlər də bu məqsədə xidmət edir. Hazırlıqlar — məkan, kadr, icma, köməkçi qurumlar və s. — sanki dövlətə təqdim olunmağa hazır bir obraz yaradır.
Əgər dövlətin çətiri altında “Cəfəri Dini İdarəsi” adlı bir qurum yaradılarsa, bu artıq “Sekulyar Cəfərilik” deməkdir.
Üləma və məktəb təəssübü olan ziyalıların diqqətinə aşağıdakı qeydlərimi çatdırmaq istəyirəm:
– Məsum imamların imamət və vilayətə dair təlimləri və siyasi yönləri milli, irqi və qəbilə maraqlarına tabe etdirilir.
– Məsum imamların təlimləri dünyəvi bağlılıqlardan uzaqlaşdırılaraq saf və ümumbəşəri mənaları ilə bəyan edilməlidir.
– “Cübbəli” hadisəsində Cəfərilərin hələ imamətin mahiyyətini dərk etmədikləri ortaya çıxmışdır.
– İmamət milli, dünyəvi və qəbilə maraqlarına qurban verilir.
– Azərbaycanlı/Cəfərilərin siyasi mövqeyi bəziləri tərəfindən yanlış istiqamətə yönləndirilir.
– “Vəhdət” bəhanəsi ilə siyasi hakimiyyət və qurumlarla uzlaşmaq və ya əməkdaşlıq etmək Məktəbin prinsiplərini inkar etməkdir. Ortada Sünnilik adına real bir tərəf olmadığı halda, “vəhdət” adı ilə edilən bu iş əslində siyasi hakimiyyətlə uzlaşmadan başqa bir şey deyil.
– Özünü alim, ziyalı, siyasətçi, fikir lideri və s. kimi təqdim edənlər yalnız öz təşkilat və dərnəklərini təmsil edirlər; əsla bu Məktəbin rəsmi sözçüsü və təmsilçisi deyillər.
