“Dövlət çevrilişi” anlayışının mahiyyəti
Milli Məclisin son iclasında “Daxili qoşunlar haqqında” qanun layihəsi müzakirə olunarkən deputat Siyavuş Novruzov bildirib ki, daxili qoşunlar Azərbaycanda “beş dəfə dövlət çevrilişinə cəhdin” qarşısını alıb. O, bu proseslərdə daxili qoşunların “qəhrəmanlıq” göstərdiyini vurğulayıb.
Hüquqi mənada dövlət çevrilişi – hakimiyyətin zorla və qanunsuz yolla ələ keçirilməsinə yönəlmiş fəaliyyətdir. Azərbaycan qanunvericiliyində bu anlayış “konstitusiya quruluşunu zorla dəyişdirməyə yönəlmiş fəaliyyət” və “dövlətə xəyanət” maddələri ilə tənzimlənir. Belə fəaliyyətlər yalnız silahlı və zorakı məqsəd daşıdıqda bu maddələrə uyğun hesab olunur.
Tarixdə real çevriliş cəhdləri
Müstəqil Azərbaycanın tarixində yalnız iki hadisə real dövlət çevrilişi kimi qiymətləndirilir:
1993-cü ilin iyun qiyamı – Gəncədə hərbi qarşıdurma nəticəsində prezident Əbülfəz Elçibəy istefa verdi və hakimiyyət dəyişdi. Bu hadisə klassik çevriliş nümunəsi sayılır.
1995-ci ilin mart hadisələri – OMON üzvləri və keçmiş Baş nazir Surət Hüseynovun adı çəkilən bu hadisə silahlı toqquşmalarla nəticələndi. Hökumət bu addımı “dövlət çevrilişinə cəhd” kimi qiymətləndirdi.
Sonrakı illərdə Azərbaycanda sübuta əsaslanan silahlı çevriliş cəhdi qeydə alınmayıb.
Avropa Məhkəməsinin qiymətləndirməsi
1995-ci il hadisələrindən sonra yüzlərlə insan saxlanıldı və bir çoxuna “xəyanət” ittihamı irəli sürüldü. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin 2001-ci il qərarında göstərilir ki, Surət Hüseynovun ekstradisiyası qanunsuz olub və işgəncə iddiaları araşdırılmayıb.
Məhkəmə bu halları Avropa Konvensiyasının 3-cü (işgəncə qadağası) və 6-cı (ədalətli məhkəmə) maddələrinin pozuntusu kimi tanıdı. Həmçinin, həmin dövrdə həbs edilən bir çox şəxs Avropa Şurası tərəfindən siyasi məhbus kimi tanındı.
Etiraz və çevriliş fərqi
Deputatın iddiasında AXC-Müsavat dövründə “beş çevriliş cəhdi” olduğu deyilsə də, tarixdə yalnız bir – 1993-cü ilin Gəncə hadisəsi qeydə alınıb.
Hüquqi baxımdan dinc etiraz aksiyaları çevriliş sayılmır. Əgər hərbi və ya zorakı element yoxdursa, belə aksiyalar “hakimiyyətin zorla ələ keçirilməsi” kimi qiymətləndirilə bilməz.
Yeni qanun layihəsi və mübahisəli səlahiyyətlər
Hazırda müzakirədə olan “Daxili qoşunlar haqqında” yeni qanun layihəsi bu strukturlara “şəxsləri saxlamaq” səlahiyyəti verir. Ekspertlər bu dəyişikliklərin “polis səlahiyyətlərinin hərbiləşdirilməsi” anlamına gəldiyini və dinc aksiyalarda zorakılıq riskini artırdığını bildirirlər.
Azərbaycanın müstəqillik dövründə yalnız iki real çevriliş hadisəsi olub. Sonrakı illərdə isə “çevriliş” anlayışı çox zaman dinc etirazlara və müxalif fəaliyyətə qarşı siyasi arqument kimi istifadə edilib.
Yeni “Daxili qoşunlar haqqında” qanun layihəsi bu kontekstdə ictimai sabitliklə yanaşı, vətəndaş azadlıqları üçün yeni suallar doğurur.
