Mövcud dəlillər göstərir ki, Avropa ölkələri ABŞ qarşısında müstəqil kimlikdən məhrumdurlar və beynəlxalq məsələlərin əksəriyyətində, o cümlədən sonuncu dəfə “maşə mexanizminin” aktivləşdirilməsi məsələsində Vaşinqtonun siyasətlərinə uyğun hərəkət edirlər.
İkinci Dünya müharibəsindən sonra Avropa ilə ABŞ arasındakı münasibətlər qlobal nizamın əsas sütunlarından birinə çevrildi. Bu əməkdaşlıq “strateji tərəfdaşlıq” adı ilə tanınır və kökləri “Marşal planı” vasitəsilə Avropanın bərpasına və NATO-nun yaradılmasına dayanır.
Lakin bu tərəfdaşlıq əksər hallarda assimetrik olub. Tarixi və müasir faktlar göstərir ki, Avropa ölkələri beynəlxalq qərarlarda, xüsusilə İranın nüvə anlaşması (JCPOA) və 2025-ci ildə “maşə mexanizminin” işə salınması kimi məsələlərdə ABŞ-ın təsiri və təzyiqi altında davranıblar.
Avropanın ABŞ-a asılılığı müharibədən sonrakı dövrdə formalaşdı. 1948–1952-ci illərdə Marşal planı çərçivəsində 13,3 milyard dollar (2024-cü ildə 133 milyard dollara bərabər) Qərbi Avropa iqtisadiyyatlarına yatırıldı. Bu yardım təkcə Avropanın bərpasına kömək etmədi, həm də ABŞ-ın geosiyasi nüfuzunu möhkəmləndirdi. NATO-nun 1949-cu ildə yaradılması da Avropanı ABŞ-ın təhlükəsizlik çətiri altına saldı.
Bu struktur asılılığı Avropanı Vaşinqtonun təzyiqləri qarşısında zəiflətdi. Məsələn, 2003-cü ildə İraqa hücum zamanı Böyük Britaniya daxili narazılıqlara baxmayaraq ABŞ-ın yanında iştirak etdi. 2022-ci ildən Ukrayna böhranında da Avropa ölkələri ABŞ-ın təzyiqi altında Rusiyaya qarşı sanksiyalar tətbiq etdilər ki, bu da enerji sektorunda öz iqtisadiyyatlarına zərər vurdu.
ABŞ-ın JCPOA-dan birtərəfli çıxışı (2018) və “maksimum təzyiq” siyasəti Avropanın müstəqillik çatışmazlığını daha aydın göstərdi. Avropa ölkələri (Fransa, Almaniya, Britaniya) anlaşmaya sadiqlik bəyan etsələr də, ABŞ sanksiyalarını kompensasiya edəcək real mexanizmlər qura bilmədilər.
2025-ci ilin avqustunda bu üç ölkə BMT Təhlükəsizlik Şurasına məktub göndərərək “maşə mexanizmini” işə saldılar. Bu qərar ABŞ və İsrailin iyun 2025-də İranın nüvə obyektlərinə hücumundan cəmi iki ay sonra qəbul edildi və Avropanın Vaşinqtonla tam uyğunluğunu göstərdi.
ABŞ-ın dövlət katibi Marko Rubio da bəyanatında Avropanın bu addımını Tramp administrasiyasının “maksimum təzyiq” siyasətinin tərkib hissəsi kimi qiymətləndirdi və bunun Prezidentin göstərişinə əsaslandığını təsdiqlədi.
ABŞ daha əvvəl də Avropanın müstəqilliyini nəzərə almamışdı. 2013-cü ildə Angela Merkel də daxil olmaqla Avropa liderlərinin ABŞ tərəfindən izlənməsi faktına ciddi cavab verilmədi. Ticarət danışıqlarında (TTIP) ABŞ Avropa standartlarını nəzərə almadan öz şirkətlərinə üstünlüklər qazandırdı. JCPOA məsələsində isə ABŞ-ın ikinci dərəcəli sanksiyaları Avropa şirkətlərini İrandan çəkilməyə məcbur etdi.
2025-ci ilin iyununda ABŞ və İsrailin İranın nüvə obyektlərinə hücumlarına Avropanın dolayı dəstəyi, Almaniya kanslerinin bunu “Qərb ölkələri adından görülən çirkli iş” adlandırması, Avropanın Vaşinqton siyasətlərindəki asılı rolunu göstərən başqa bir nümunədir.
Nəzəri baxımdan bu vəziyyət “hücumçu realizm” (John Mearsheimer) və “hegemoniya nəzəriyyəsi” (Gramsci, Cox) ilə izah olunur: ABŞ həm sərt güc (hərbi, iqtisadi), həm də yumşaq güc (mədəni, siyasi təsir) vasitəsilə Avropanı öz orbitində saxlayır. NATO-nun ABŞ rəhbərliyi altında olması, dolların qlobal valyuta kimi gücü və enerji asılılığı Avropanı daha da zəiflədir.
