Tarixçə: soyuq müharibənin məhsulu
Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (MKİ/CIA) 18 sentyabr 1947-ci ildə Prezident Harri Trumenin Milli Təhlükəsizlik Aktını imzalaması ilə yaradıldı. İkinci dünya müharibəsində fəaliyyət göstərən Strateji Xidmətlər İdarəsinin (OSS) davamı olan qurum, Perl Harbor hücumundan çıxarılan dərslər, eləcə də Sovet İttifaqının genişlənən təsiri fonunda vahid xarici kəşfiyyat mərkəzinə çevrildi. 1948-ci ildən MKİ-yə psixoloji təbliğat, iqtisadi diversiya, sabotaj və müqavimət qruplarına dəstək kimi gizli əməliyyat səlahiyyətləri verildi. Trumen sonradan MKİ-nin “gizli dövlət”ə çevrilməsindən narazılığını ifadə etsə də, qurumun geniş mandatı onilliklər boyu qalmaqallı addımların yolunu açdı.
Xaricdə müdaxilələr: çevrilişlər və rejim dəyişikliyi
1950-lər: 1953-də İranda “Ajax əməliyyatı” ilə seçilmiş baş nazir Məhəmməd Müsəddiq devrildi, şah rejimi bərpa olundu. 1954-də Qvatemalada “PBSUCCESS” əməliyyatı ilə Yakobo Arbens hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. 1949-da Suriyada Hüsni Zəim çevrilişində MKİ-nin rolu qeyd olunur. Konqoda (1960–61) Patris Lumumbanın aradan götürülməsi prosesi Qərbin müdaxiləsinin simvoluna çevrildi.
1960-lar: Kuba əleyhinə “Donuzlar Körfəzi” basqını uğursuzluğa düçar oldu; Fidel Kastroya qarşı onlarla sui-qəsd cəhdi iddiaları tarixə düşdü. Vyetnamda Nqo Din Diyemə qarşı 1963 çevrilişi müharibəni dərinləşdirdi. Dominikan Respublikasında Rafael Truxilyonun aradan qaldırılmasına dolayı dəstək göstərildi. 1965 İndoneziyada Suharto rejiminin yüksəlişi kütləvi qırğınlarla müşayiət olundu.
1970-lər: Çilidə 1973 çevrilişi Salvador Alyendenin devrilməsi və Auqusto Pinoçetin diktaturasının qurulması ilə nəticələndi. Cənubi Amerikada “Kondor əməliyyatı” çərçivəsində bir neçə ölkədə müxaliflərin koordinasiyalı təqibi, oğurlanması və qətli iddiaları ön plana çıxdı. Afrikada Anqolada UNITA-ya dəstək müharibəni uzatdı.
1980–1990-lar: Əfqanıstanda “Cyclone” əməliyyatı çərçivəsində mücahidlərə böyük maliyyə-silah axını təmin edildi; sonrakı illərdə radikal qrupların yüksəlişi regionu daha da qeyri-sabit etdi. Nikaraquadakı kontralara yardım və “İran-Kontra” qalmaqalı, 1989 Panama əməliyyatı həmin dövrün tanınmış səhifələridir.
2000-dən sonra: 2003 İraq müharibəsində kütləvi qırğın silahları ilə bağlı səhv/etibarsız qiymətləndirmələr, Əfqanıstanda xüsusi əməliyyatların genişlənməsi, 2011 Liviya prosesində silahlanma və Suriyada müxtəlif silahlı qruplara dəstək iddiaları MKİ-nin yeni dövr gündəminin nümunələridir.
ABŞ daxilində mübahisəli proqramlar
MKULTRA (1953–1973): LSD, hipnoz, elektroşok və sensor məhrumiyyət kimi üsullarla aparılan, çox vaxt xəbərsiz şəxsləri hədəfləyən zehin nəzarəti sınaqları illər sonra Senatın “Kilsə Komitəsi” ifşaları ilə gündəmə gəldi. Sənədlərin böyük hissəsinin məhv edilməsi iddiaları araşdırmanı çətinləşdirdi.
OPERASİYA CHAOS (1967–1974): Vyetnama qarşı hərəkat və hüquq müdafiəçilərinə yönəlik geniş daxili izləmə proqramı MKİ-nin mandat sərhədlərini aşması kimi qiymətləndirildi.
COINTELPRO və “Mockingbird”: Federal Təhqiqat Bürosu ilə əməkdaşlıqda siyasi qruplara qarşı gizli fəaliyyətlər, medianın yönləndirilməsi və informasiyanın manipulyasiyası iddiaları ictimai etimadı sarsıtdı.
11 sentyabrdan sonra: “Fövqəladə ekstradisiya” və gizli saxlanma məntəqələrində “gücləndirilmiş dindirmə” praktikaları, Avropa Məhkəmələrinin bəzi üzv dövlətlərə dair qərarları fonunda ciddi hüquqi-etik mübahisələr doğurdu. Kütləvi elektron nəzarət və məlumat toplanması ilə bağlı ifşalar məxfilik müzakirələrini daha da kəskinləşdirdi.
Miras və Mübahisə
MKİ soyuq müharibə təhlükələrinə cavab kimi yaransa da, 78 illik fəaliyyətində xaricdə rejim dəyişikliklərindən tutmuş daxildə qanunsuz izləmələrə qədər geniş spektrli əməliyyatlarla yadda qalıb. Tərəfdarları bu aləti “milli təhlükəsizlik” üçün zəruri saysa da, tənqidçilər qlobal qeyri-sabitlik, insan haqlarının pozulması və demokratik institutlara zərbə vurulması kimi nəticələri önə çəkirlər. Bu miras, şəffaflıq, hüquqi nəzarət və hesabatlılıq tələblərinin bu gün də aktuallığını göstərir.
