Göz rənglərinin sirri
İnsanlarla ilk tanışlıqda diqqət çəkən ən vacib xüsusiyyətlərdən biri gözlərdir. Gözlər müxtəlif rəng tonlarına sahib ola bilər: ən çox rast gəlinən rəng qəhvəyi olsa da, mavi rəng əsasən Şimali və Şərqi Avropa xalqlarında daha geniş yayılıb. Ən nadir göz rəngi isə dünyada cəmi 2 faiz insanda müşahidə edilən yaşıl rəngdir.
Mavi gözlər niyə mavi görünür?
Gözün rəngini müəyyən edən əsas hissə bəbəyi əhatə edən rəngli toxuma – irisdir. İrisdəki rəngi isə melanin adlı piqment formalaşdırır. Qəhvəyi gözlərdə yüksək miqdarda melanin işığı udur və tünd görünüş yaradır. Mavi gözlərdə isə melanin çox azdır. Burada rəng piqmentdən yox, işığın gözün quruluşu ilə qarşılıqlı təsirindən yaranır.
Bu hadisə Tindall effekti adlanır. Qısa dalğa boylu işıq – yəni mavi rəng – daha uzun dalğa boylu (qırmızı və sarı kimi) işığa nisbətən daha çox saçılır. Melanin az olduğu üçün işıq az udulur və nəticədə gözlər mavi görünür. Əslində isə mavi piqment yoxdur, sadəcə işığın saçılma forması rəngin belə görünməsinə səbəb olur.
Yaşıl və ela gözlərin formalaşması
Yaşıl gözlərdə orta miqdarda melanin olur. Burada həm piqment, həm də işığın saçılması birlikdə təsir göstərərək rəng balansı yaradır. Ela gözlər isə daha mürəkkəbdir. İrisi təşkil edən melanin qeyri-bərabər paylandığı üçün, gözlər işıqdan və baxış bucağından asılı olaraq dəyişən bir rəng mozaikasına çevrilir.
Göz rəngi və genetika
Uzun illər alimlər göz rənginin tək bir gen tərəfindən idarə edildiyini düşünürdülər. Amma son araşdırmalar bu məsələnin daha mürəkkəb olduğunu sübut edib. Göz rəngini birdən çox gen müəyyənləşdirir. Bu səbəbdən eyni ailədə tam fərqli göz rənglərinə rast gəlinir. Hətta iki mavi gözlü valideynin yaşıl və ya açıq qəhvəyi gözlü övladı ola bilər.
Zamanla dəyişən rənglər
Avropa mənşəli bir çox körpə melanin az olduğu üçün mavi və ya boz gözlərlə dünyaya gəlir. Lakin ilk illərdə melanin miqdarı artdıqca göz rəngi tədricən dəyişərək yaşıla və ya qəhvəyiyə çevrilə bilər. Yetkin yaşda isə göz rəngi sabitləşir, amma işıq, geyim və bəbəyin böyüklüyü görünüşdə xırda dəyişikliklər yarada bilər.
Maraqlı istisnalar
Nadir hallarda heteroxromiya adlanan vəziyyətə rast gəlinir – bir göz digərindən fərqli rəngdə ola və ya eyni irisdə iki rəng ola bilər. Məşhur musiqiçi Devid Bouinin gözlərinin fərqli görünməsi isə əslində heteroxromiya deyil, keçirdiyi qəza nəticəsində bəbəyin daimi böyüməsi ilə bağlı idi.
Göz rəngi təkcə genetik quruluş və bioloji proseslərin deyil, həm də işıq və optik effektlərin nəticəsidir. Hər bir göz özündə unikal “kiçik kainat” daşıyır – bəzən mavi səmaya, bəzən yaşıl meşəyə, bəzən də dərin qəhvəyi tonlara bənzəyən bir gözəlliklə.
